Αν και στις 2 Απριλίου γιορτάζονται τα γενέθλια του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, σήμερα στην Κόκκινη Αλεπού και με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, μιλάμε για τον Γρηγόριο Ξενόπουλο και τη Διάπλαση των Παίδων, το μοναδικό εκείνη την εποχή περιοδικό για παιδιά που στις μέρες μας θεωρείται θρυλικό και που για επτά περίπου δεκαετίες κυριάρχησε στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, ξεπερνώντας σε διάρκεια κυκλοφορίας οποιοδήποτε άλλο ελληνικό περιοδικό.
Σε μια εποχή που ακόμα και στην Ευρώπη η εκπαίδευση δεν ήταν προσαρμοσμένη ώστε να απευθύνεται σε παιδιά, αλλά σε μικρογραφίες ενηλίκων, η Διάπλασις των Παίδων υποσχέθηκε στο πρώτο της κιόλας τεύχος «ύλην ηθικήν και διδακτικήν συγκεκραμένην μετά του τερπνού» και ότι θα αναζητά την κατάλληλη γλώσσα, το ύφος και τον τρόπο για να αποσπά το ενδιαφέρον των παιδιών, ενώ εξαρχής δηλώνει πως τα πρότυπά της είναι ευρωπαϊκά.
Ο Ξενόπουλος, δημοσιογράφος, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός της τέχνης, μυθιστοριογράφος και υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας, υπήρξε η ψυχή του περιοδικού από το 1894 που ανέλαβε τα καθήκοντά του ως το 1945. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 9 Δεκεμβρίου 1867 από Ζακυνθινό πατέρα και Πολίτισσα μητέρα, ενώ πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα. Φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά δεν ολοκλήρωσε ποτέ τις σπουδές του, μιας και από πολύ νωρίς ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία, η οποία ήταν και η μοναδική πηγή εσόδων του.
Ιδρυτής και πρώτος εκδότης ήταν ο Νικόλαος Παπαδόπουλος. Αρχικά το περιοδικό εκδιδόταν κάθε μήνα, από το 1885 κάθε δεκαπέντε ημέρες και από το 1894 κάθε Σάββατο. Ο Ξενόπουλος αρθρογραφούσε στη Διάπλαση επί πενήντα χρόνια στην τακτική στήλη του με το ψευδώνυμο Φαίδων. Το περιοδικό δημοσίευε αναγνώσματα για παιδιά, μυθιστορήματα σε συνέχειες, διηγήματα, ποιήματα, σκίτσα, αλληλογραφία μεταξύ των συνδρομητών με τη χρήση ψευδώνυμων κ.ά. Μέσα από τις σελίδες του αναδείχθηκαν πολλοί σημαντικοί στη συνέχεια συγγραφείς και λογοτέχνες, όπως ο Τέλλος Άγρας, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης και Κωστής Παλαμάς. Η ύλη του πολλές φορές θεωρήθηκε προοδευτική για την συντηρητική κοινωνία της εποχής, ενώ τα κείμενα που δημοσιευονταν μιλούν στο κοινό- που δεν ήταν μόνο παιδιά – το τι συνέβαινε στην Ευρώπη και στον τομέα της εκπαίδευσης και στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας.
Τα γραφεία στα οποία στεγαζόταν η Διάπλαση καταστράφηκαν το 1944 κατά την περίοδο των Δεκεμβριανών, χάνοντας έτσι πολύτιμο υλικό του περιοδικού και κυρίως στοιχεία που αφορούσαν στους συνδρομητές του. Τέσσερα χρόνια πριν φύγει από τη ζωή, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έγραψε το Ζωή μου σαν παραμύθι (κείμενο που περιλαμβάνεται στην έκδοση Αυτοβιογραφικά κείμενα, β’ τόμος, εκδ. Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη), εκφράζοντας την πληρότητα που ένιωθε έχοντας προλάβει να πραγματοποιήσει το όνειρό του. Και αυτό δεν ήταν άλλο απ’ το να γίνει ένας συγγραφέας-παιδαγωγός, με τη δημιουργία μιας απλής λογοτεχνικής γλώσσας που θα απολάμβαναν και τα παιδιά. Η Διάπλαση έκλεισε το 1948, τρία χρόνια αργότερα (1951) πέθανε ο Ξενόπουλος και το 1957 η Διάπλαση ξανάνοιξε με διευθυντή τον δημοσιογράφο και λογοτέχνη Κώστα Παράσχο. Η δεύτερη πορεία της θα διαρκέσει ώς το 1970, οπότε και θα κλείσει οριστικά λόγω Χούντας.
Το έργο του σήμερα
Πολλά από τα κείμενά του που απευθύνονταν σε παιδιά και δημοσιεύτηκαν στη Διάπλαση μπορούν ακόμα και σήμερα να διαβαστούν. Το συγγραφικό του έργο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αδελφοί Βλάσση, εκδοτικός που διατηρεί και το αρχείο της Διάπλασης. Το 1973 ο εκδοτικός αγόρασε τις εκδόσεις Μπίρη με το πλούσιο εκδοτικό έργο του σε κείμενα ελλήνων κλασικών συγγραφέων όπως των Κωστή Παλαμά, Σπύρου Μελά, Διονυσίου Σολωμού, Αδαμάντιου Κοραή και του Ξενόπουλου, του οποίου μάλιστα διατηρεί μέχρι σήμερα την αποκλειστικότητα της έκδοσης όλων των έργων του.
Τη δεκαετία του ’90, οι εκδόσεις Αδελφοί Βλάσση κυκλοφορούν υπό τη φιλολογική επιμέλεια του Κυριάκου Ντελόπουλου και με τη συμμετοχή των Μαρίζας Ντεκάστρο, Λουκά Ζάχου, Βίκυς Παπαμιχάλη κ.α., τη σειρά Θησαυροί από τη Διάπλαση των Παίδων, με κείμενα του Ξενόπουλου σε αυτοτελείς, εικονογραφημένες εκδόσεις. Αυτό που συναρπάζει πιο πολύ δεν είναι μόνο η ύπαρξη των κειμένων αυτών, που διασώζονται 100 και πλέον χρόνια μετά, αλλά η εικονογράφηση. Στα βιβλία έχουν χρησιμοποιηθεί οι αυθεντικές γκραβούρες που συνόδευαν τα κείμενα που είχαν δημοσιευτεί στη Διάπλαση στις αρχές του 20 αιώνα, κάποιες ασπρόμαυρες και κάποιες επιχρωματισμένες, από εικονογράφους όπως ο Lorenz Frølich (Η κυρία Τρομάρα, Ο ανδρείος Αχιλλέας) και o Leonard Robert Brightwell (Τα πουλιά της αυλής).
