Ενα graphic novel που βραβεύτηκε με το πιο σημαντικό βραβείο παιδικής λογοτεχνίας της Αμερικής, για πρώτη φορά στην ιστορία του θεσμού, ήταν η αφορμή για να μιλήσουμε τον δρα Πέτρο Πανάου*, αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Τζόρτζια και μέλος της επιτροπής των Newbery Awards. Τι ακριβώς σημαίνει για το λογοτεχνικό είδος των κόμικ αυτή η βράβευση, ποια άλλα βιβλία τιμήθηκαν και ποιο ήταν το σκεπτικό της βραβευσής τους, πώς βλέπει την ελληνική βιβλιοπαραγωγή και τι να περιμένουμε να δούμε να αλλάζει στο μέλλον της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας;
Κύριε Πανάου, είσαστε ένα από τα δεκαπέντε μέλη της επιτροπής που δούλεψαν για να κρίνουν τα παιδικά βιβλία που κυκλοφόρησαν στην Αμερική το 2019 για λογαριασμό της American Library Association**. Θα ήθελα, καταρχάς, να μας μιλήσετε για αυτήν σας την εμπειρία. Πώς είναι να είσαι σε αυτήν την επίλεκτη ομάδα ανθρώπων που κρίνουν τόσες χιλιάδες βιβλία; Ποια είναι τα κριτήριά σας και πώς αποφασίζετε για τα βιβλία που διακρίνονται;
Για 99 χρόνια τώρα, το βραβείο Newbery αποτελεί την πιο βαρυσήμαντη διάκριση που μπορεί να δοθεί σε βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας στην Αμερική. Μερικά από τα βιβλία που τιμήθηκαν με Newbery και στη συνέχεια καθιερώθηκαν στο χώρο της αμερικανικής και παγκόσμιας παιδικής λογοτεχνίας είναι το A Wrinkle in Time της Madeleine L’Engle, το Bridge to Terabithia της Katherine Paterson, τα Number the Stars και The Giver της Lois Lowry, Holes του Louis Sachar, The Tale of Despereaux της Kate DiCamillo, το The Graveyard Book του Neil Gaiman και άλλα πολλά. Tο να υπηρετήσει κάποιος ως μέλος της επιτροπής για τα βραβεία Newbery αποτελεί ταυτόχρονα μεγάλη τιμή αλλά και τρομερή ευθύνη. Δε σας κρύβω, πως κατά την τελετή ανακοίνωσης των βραβείων τον Ιανουάριο του 2020 στη Φιλαδέλφια, όση ήταν η χαρά και ο ενθουσιασμός μου, άλλη τόση ήταν και η ανακούφιση που ένιωσα γιατί καταφέραμε να ολοκληρώσουμε με επιτυχία αυτή τη σημαντική αποστολή, που για 365 μέρες γέμιζε το χρόνο και τη σκέψη μας.
Δεν είναι καθόλου εύκολο να επιλέξεις ποιο βιβλίο από τα τόσα που έχουν εκδοθεί στην Αμερική το 2019 είναι το «the most distinguished American children’s book». Τα ξεκάθαρα κριτήρια και η καλά προγραμματισμένη διαδικασία βοηθούν, βέβαια, αρκετά. Κάθε μήνα, όλα τα μέλη της επιτροπής υπέβαλλαν προτεινόμενα βιβλία, και μέχρι το τέλος της χρονιάς κάθε μέλος είχε καταλήξει στα εφτά, κατά τη γνώμη του, επικρατέστερα. Αυτά ήταν και τα βιβλία που συζητήσαμε εκτενώς στη Φιλαδέλφια πριν ψηφίσουμε για να διαλέξουμε το ένα που πήρε το Newbery Medal και τα τέσσερα που τιμήθηκαν με Newbery Honor (έπαινο). Τα κριτήρια επιλογής επικεντρώνονται σε βασικά στοιχεία, όπως χαρακτήρες, πλοκή, θεματολογία, σκηνικό, ακρίβεια, οργάνωση, και ύφος. Για να τιμηθεί ένα βιβλίο με το βραβείο, όμως, δεν χρειάζεται απαραίτητα να διακρίνεται σε όλους αυτούς τους τομείς, αλλά ούτε και κάποιο βιβλίο που πληροί όλα τα κριτήρια είναι απαραίτητα το καλύτερο…
Φέτος ήταν η πρώτη χρονιά στην ιστορία του Newbery Medal που βραβεύτηκε ένα graphic novel. Τι έκανε το «New Kid» του Jerry Craft να ξεχωρίσει και τι μπορεί να σημαίνει η βράβευση αυτή για τη βιομηχανία βιβλίου στην Αμερική και τελικά και στον υπολοιπό κόσμο;
To New Kid του Jerry Craft έχει πολλά προτερήματα, το πιο σημαντικό όμως για μένα είναι η δεξιοτεχνία με την οποία καταφέρνει να αποδώσει όλες τις διαφορετικές αποχρώσεις (η έμφαση στο χρώμα εδώ είναι εκούσια) της εμπειρίας ενός Αφροαμερικανού από μια αστική οικογένεια που παίρνει υποτροφία για να φοιτήσει σε ένα ιδιωτικό σχολείο, όπου οι περισσότεροι συμμαθητές του ανήκουν στην προνομιούχα τάξη. Η μαεστρία με την οποία ο Craft χρησιμοποιεί την ακολουθητική τέχνη του (sequential art) για να μας βοηθήσει να βιώσουμε αυτή την πορεία του «new kid» που στο τέλος πραγματικά εξελίσσεται σε ένα «new kid» είναι αξεπέραστη. Καταφέρνει μάλιστα, μέσα από έξυπνο χιούμορ, να περάσει ακόμη και τις πιο λεπτές πτυχές της εμπειρίας αυτής, όπως για παράδειγμα τον συγκαλυμμένο ή/και συστημικό ρατσισμό με τον οποίο καθημερινά έρχεται αντιμέτωπος ο πρωταγωνιστής, οι κοινωνικές του αλληλεπιδράσεις στους δύο διαφορετικού κόσμους όπου κινείται και η εσωτερική του πάλη σε σχέση με την προσωπική/κοινωνική του ταυτότητα.
Υπάρχει μια διαμάχη ανάμεσα σε γονείς / εκπαιδευτικούς και δημιουργούς / εκδότες graphic novel για το αν αυτά αποτελούν λογοτεχνία. Ποια είναι η δική σας άποψη; Θεωρείτε ότι χρειαζόταν ένα βραβείο για να μπορέσει επιτέλους το συγκεκριμένο είδος γραφής να σταματήσει να θεωρείται «κατώτερο» ενός λογοτεχνικού κειμένου;
Ελπίζω ότι το βραβείο θα συμβάλει προς αυτή την κατεύθυνση. Στη δική μου αντίληψη, τα graphic novels σίγουρα αποτελούν λογοτεχνία, πολλά απ’ αυτά μάλιστα υψηλής ποιότητας λογοτεχνία. Πολλές φορές, γονείς και εκπαιδευτικοί (σε Ελλάδα, Κύπρο και Αμερική που γνωρίζω τουλάχιστον) ανησυχούν πως τα παιδιά που διαβάζουν graphic novels δεν αναπτύσσουν αρκετά τη φαντασία ή την γλώσσα τους. Ουδέν αναληθέστερο. Τα graphic novels αποτελούν μια απίστευτα δυνατή μορφή τέχνης που (όπως έχει πει κι ο μελετητής και δημιουργός της Scott McCloud) εξορισμού καθιστά τον αναγνώστη συνδημιουργό της ιστορίας. Πέρα από τις όποιες έρευνες και επιστημονικές αναλύσεις, έχω και την προσωπική εμπειρία ως γονέας, με τη δωδεκάχρονη κόρη μου που είναι φιλαναγνώστρια και φανατική οπαδός των graphic novels.
To «The Undefeated» που κέρδισε το Caldecott Medal αποτίει φόρο τιμής σε μεγάλους Αφροαμερικανούς στις ΗΠΑ που πάλεψαν για τα δικαιώματά τους. Τι σημαίνει αυτή η βράβευση, ειδικά τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, όταν βλέπουμε βασικά ανθρώπινα δικαιώματα να καταστρατηγούνται στην Αμερική (και αλλού);
Το The Undefeated πήρε φέτος το Caldecott Medal (για την εικονογράφηση), ενώ τιμήθηκε και με Newbery Honor. Είναι ένα εξαιρετικά καλογραμμένο ποίημα σε μορφή εικονοβιβλίου από δύο πολυβραβευμένους δημιουργούς των Kwame Alexander και Kadir Nelson. Η λογοτεχνία πάντοτε εμπνέεται από την ιστορική στιγμή κατά την οποία δημιουργείται, αλλά και εμπνέει τους αναγνώστες της να ανταποκριθούν σε αυτή την ιστορική στιγμή, να αντισταθούν στις δυνάμεις που θέλουν να κάνουν τον άνθρωπο αντικείμενο καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Οι Αφροαμερικανοί στις ΗΠΑ, διαχρονικά, αλλά και καθημερινά, μας δείχνουν το δρόμο. Χρειαζόμαστε επειγόντως ένα νέο, παγκόσμιο «Civil Rights Movement».
Ας μίλήσουμε για τα άλλα τρία βιβλία που τιμήθηκαν, το «Scary Stories for Young Foxes» του Christian McKay Heidicker, το «Other Words for Home» της Jasmine Warga που έχει να κάνει με τη μετανάστευση και το «Genesis Begins Again» της Alicia D. Williams που μιλάει για τον εσωτερικευμένο ρατσισμό. Θα θελαμε να μας πείτε δυο λόγια για βιβλία αυτά. Τι πραγματεύονται και ποιο ήταν το σκεπτικό της βράβευσής τους;
Ο τίτλος του Scary Stories for Young Foxes είναι παραπλανητικός, αφού δεν πρόκειται για μια συλλογή από ανεξάρτητες ιστορίες τρόμου. Είναι μια σειρά από ιστορίες που διηγείται μια αλεπού σε μια ομάδα από μικρά αλεπουδάκια, αλλά γρήγορα αντιλαμβανόμαστε πως αυτές οι ιστορίες συνδέονται για να συνθέσουν μια ενιαία ιστορία. Προς το τέλος, μάλιστα, αντιλαμβανόμαστε ότι η αφηγήτρια είναι ταυτόχρονα ένας από τους κύριους χαρακτήρες στην αφήγησή της. Ο συγγραφέας δημιουργεί αξέχαστα τρομαχτικούς χαρακτήρες. Έτσι το στοιχείο που επικρατεί είναι κυρίως αυτό του τρόμου, στο βαθμό που κάθε φορά που ολοκληρώνεται μια ιστορία το «ακροατήριο» μικραίνει. Ένα-ένα τα αλεπουδάκια εγκαταλείπουν τον κύκλο της αφήγησης και τρέχουν να κρυφτούν στη φωλιά από το φόβο τους…
Στο ποιητικό της μυθιστόρημα (novel in verse) με τίτλο Other Words for Home, η Jasmine Warga χρησιμοποιεί μια υπέροχη λυρική γλώσσα για να αφηγηθεί την ιστορία ενός κοριτσιού και της μητέρας της που εγκαταλείπουν την εμπόλεμη Συρία για να βρουν καταφύγιο στην Αμερική. Καταφέρνει να αποφύγει τα όποια στερεότυπα (τόσο σε σχέση με τους Σύριους όσο και με τους Αμερικανούς), αλλά και να συμβάλει στη διαπολιτισμική κατανόηση. Το σκηνικό είναι αυθεντικό, με τη Συρία και τις Η.Π.Α. να απεικονίζονται ως ξεχωριστά όμορφες και με αξιόλογους ανθρώπους και πολιτισμούς. Η πρωταγωνίστρια διερευνά και διαπραγματεύεται ανοιχτά τη διπλή της ταυτότητα. Καθώς εισέρχεται στην εφηβεία και αποφασίζει να φορέσει μαντήλα, αντιμετωπίζει καλοσύνη και αποδοχή αλλά και προκαταλήψεις και ρατσισμό. Η αθωότητα, ο φόβος, η σύγχυση και η ελπίδα μεταδίδονται δυναμικά μέσω της ποιητικής μεταφοράς και του συμβολισμού.
Τέλος, το Genesis Begins Again είναι μια συγκλονιστική ιστορία, ειπωμένη μέσα από την αυθεντική φωνή ενός 13χρονου κοριτσιού που παλεύει με ζητήματα εσωτερικευμένου ρατσιμού, σε βαθμό που προσπαθεί ακόμα και με επώδυνους τρόπους να αλλάξει το χρώμα του δέρματός της. Με τη βοήθεια των φίλων της (η καλύτερή της φίλη είναι Ελληνοαμερικανίδα), αλλά και των δασκάλων και της μητέρας της, η Genesis «αρχίζει ξανά» (σ.σ. begins again) και φτάνει σε ένα σημείο αυτοεκτίμησης και αντίστασης—αυτή η κατάληξη διαφαίνεται άλλωστε και μέσα από τον τίτλο του βιβλίου και το όνομα της πρωταγωνίστριας. Η Williams συλλαμβάνει με ευαισθησία τις ανησυχίες μιας σύγχρονης εφήβου, αναπτύσσοντας ένα πειστικό σκηνικό και χαρακτήρες που συγκινούν.
Εκτός από μέλος της επιτροπής είστε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Τζόρτζια στον τομέα της παιδικής λογοτεχνίας. Ποια είναι η άποψή σας για αυτή, ποια η χρησιμότητά της;
Η λογοτεχνία, και ειδικά η παιδική λογοτεχνία, ερεθίζει και αναπτύσσει την κοινωνική μας φαντασία. «Κοινωνική φαντασία» (social imagination) είναι η ικανότητά μας να ζούμε και να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο από δραστικά διαφορετικές απόψεις, να εντοπίζουμε και να αντιστεκόμαστε στην κοινωνική ανισότητα, να φανταζόμαστε μια διαφορετική, πιο δίκαιη, κοινωνία. Η παιδική λογοτεχνία μας επιτρέπει να φανταστούμε διαφορετικές εκδοχές του κόσμου μας, να κρίνουμε ποιες εκδοχές προτιμούμε και να αναζητήσουμε τρόπους με τους οποίους μπορούμε να κάνουμε αυτές τις εκδοχές πραγματικότητα.
Παρακολουθείτε την ελληνική βιβλιοπαραγωγή και πώς την κρίνετε; Ποιοι θεωρείτε πως είναι οι βασικοί λόγοι που ελάχιστοι Ελληνες συγγραφείς είχαν την τύχη να δουν βιβλία τους να μεταφράζονται και να κυκλοφορούν στην Αμερική;
Όσο μπορώ, παρακολουθώ την ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Θεωρώ πως είναι πολύ αξιόλογη, αλλά θα μπορούσε να είναι πιο τολμηρή τόσο στη φόρμα όσο και στη θεματολογία. Ελπίζω οι Έλληνες εκδότες να ξεπεράσουν σύντομα τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν (ίσως με τη βοήθεια του Ελληνικού κράτους και της κοινωνίας των πολιτών) για να μπορέσουν να οδηγήσουν την ελληνική βιβλιοπαραγωγή προς αυτή την κατεύθυνση. Όσον αφορά στη μετάφραση Ελλήνων συγγραφέων στην Αμερική, το πρόβλημα είναι γενικότερο. Πριν από μερικά χρόνια, υπηρέτησα ως μέλος μιας άλλης επιτροπής, η οποία επιλέγει κάθε χρόνο τα πιο διακεκριμένα παιδικά βιβλία που εισάγονται στην Αμερική από άλλες χώρες (ΟΙΒ – Outstanding International Books). Από τα 366 βιβλία που υποβλήθηκαν στην επιτροπή για τα ΟΙΒ, μόνο τα 88 ήταν μεταφράσεις από κάποια άλλη γλώσσα. Τα υπόλοιπα είχαν γραφτεί εξαρχής στα Αγγλικά και προέρχονταν από χώρες όπως η Αγγλία, η Αυστραλία και ο Καναδάς… Ως λάτρης της παγκόσμιας παιδικής λογοτεχνίας, προσπαθώ να την προωθώ όσο και όπως μπορώ, κυρίως μέσα από την ιδιότητά μου ως ακαδημαϊκού, αλλά και ως επιμελητή του διεθνούς περιοδικού Bookbird: A Journal of International Children’s Literature.
Ποια είναι τα σημαντικότερα trends της εποχής που διανύουμε; Τι να περιμένουμε να δούμε στο εγγύς μέλλον σε ό,τι αφορά το παιδικό βιβλίο σε παγκόσμια κλίμακα;
Νομίζω, και ελπίζω, πως στο εγγύς μέλλον θα διαβάσουμε ακόμα περισσότερα παιδικά βιβλία που θα «αφηγούνται τον κόσμο» από οπτικές γωνίες που μέχρι πρόσφατα υποτιμούνταν, παραγνωρίζονταν, καταπιέζονταν και λογοκρίνονταν.
*Ο Δρ. Πέτρος Πανάου είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο University of Georgia, College of Education-Department of Language and Literacy Education, επιμελητής στο περιοδικό Bookbird: A Journal of International Children’s Literature, προεδρεύων στο Συνέδριο Παιδικής Λογοτεχνίας της Τζόρτζια, ΗΠΑ (Georgia Conference on Children’s Literature), προεδρεύων της Ακαδημαϊκής Επιτροπής του 36ου Συνεδρίου του IBΒΥ στην Αθήνα (2018) και μέλος της επιτροπής της ALA για τα Newbery και Caldecott Awards.
**Η American Library Association (ALA) είναι η παλαιότερη και μεγαλύτερη ένωση βιβλιοθηκονόμων στον κόσμο. Ιδρύθηκε στις 6 Οκτωβρίου του 1876. Αποστολή της είναι «η παροχή ηγεσίας για την ανάπτυξη, την προώθηση και τη βελτίωση των υπηρεσιών βιβλιοθηκών και πληροφοριών και το επάγγελμα της βιβλιοθηκονομίας, προκειμένου να βελτιωθεί η μάθηση και να διασφαλιστεί η πρόσβαση όλων στην πληροφόρηση». Απονέμει πολλαπλά βραβεία παιδικής λογοτεχνίας κάθε χρόνο, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα δύο πιο βαρυσήμαντα στον χώρο της αμερικανικής παιδικής λογοτεχνίας, το Newbery και το Caldecott.
