Η 27η Ιανουαρίου έχει οριστεί ως Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ με ψήφισμά της την 1η Νοεμβρίου 2005 και ο λόγος που επιλέχτηκε η συγκεκριμένη ημέρα του Ιανουαρίου ήταν γιατί στις 27/1/1945 τα σοβιετικά στρατεύματα απελευθέρωσαν το Άουσβιτς-Μπιρκενάου, το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του ναζιστικού καθεστώτος. Στόχος της θεσμοθέτησης της διεθνούς αυτής ημέρας είναι – μεταξύ άλλων – κάθε κράτος-μέλος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών να δημιουργήσει εκπαιδευτικά προγράμματα μέσα από τα οποία οι νεότερες γενιές ανθρώπων να μάθουν τι συνέβη κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, να ακούσουν, να διαβάσουν για τις θηριωδίες των Ναζιστών, να ενημερωθούν, ώστε να βοηθήσουν μέσα από τη γνώση την πρόληψη μελλοντικών πράξεων γενοκτονίας. Γιατί η μνήμη είναι αυτή που ως ανθρωπότητα θα μας σώσει από μελλοντικές ίδιες πράξεις.
Πέρα από τα εκπαιδευτικά προγράμματα που κάθε χώρα εκπονεί, υπάρχει και η λογοτεχνία που με τον δικό της τρόπο δίνει τροφή για σκέψη και περαιτέρω έρευνα, παράλληλα με τη διατήρηση της μνήμης. Βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά και νέους όπως το Ημερολογίο της Άννας Φρανκ, η Έρικα της Ρουθ Βάντερ Ζι (εκδ. Καλειδοσκόπιο), Τα κίτρινα καπέλα της Κέλλυ Ματαθία Κόβο (εκδόσεις Πατάκη), Το αγόρι με τη ριγέ πιτζάμα του Τζον Μπόιν (Εκδόσεις Ψυχογιός), η Κόκκινη Μεταξωτή Κλωστή της Lucy Adlington (Εκδόσεις Διόπτρα), είναι μερικά μόνο από τα αυτά που υπάρχουν διαθέσιμα και προτείνονται για ανάγνωση. Με αφορμή αυτή τη σημαντική ημέρα μνήμης, παρουσιάζουμε τέσσερα πολύ σημαντικά βιβλία, δύο ελληνικά κι ένα μεταφρασμένο που κυκλοφόρησαν το τελευταίο διάστημα, καθώς κι ένα αγγλικό, το μοναδικό βραβευμένο με Πούλιτζερ graphic novel που αφηγούνται μέσω μυθοπλασίας ή προσωπικών μαρτυριών όλα αυτά που συνέβησαν πριν από 80+ χρόνια στην Ευρώπη.
Η Μαρίζα Ντεκάστρο υπογράφει ένα συγκλονιστικό βιβλίο – μαρτυρία μιας οικογένειας Ελλήνων Εβραίων, που με τη βοήθεια του ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) κρύφτηκαν στο χωριό Μάτσανι της Κορινθίας (μετέπειτα Κρυονέρι) και πέρασαν εκεί τον τελευταίο χρόνο της γερμανικής κατοχής της Ελλάδας. Η ιστορία είναι αληθινή και τη βίωσε στενό συγγενικό πρόσωπο της συγγραφέα. Μέσα από το κείμενό της, η Μαρίζα Ντεκάστρο, δίνει σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση την ιστορία της οικογένειας Αβραάμ και Φρίντας Καμχή, όπως τη βίωσε η μικρή κόρη της οικογένειας, η Ρεβέκκα. Οι προσωπικές μαρτυρίες έχουν τεράστια αφηγηματική δύναμη, που τη νιώθεις σε κάθε λέξη που διαβάζεις, λέξεις που γεννούν εικόνες πέρα από αυτές της εξαιρετικής και πολύ εύστοχης εικονογράφησης της εικαστικού Χαράς Μαραντίδου. Το “Οι δικοί μας άνθρωποι” (εκδ. Καλειδοσκόπιο) απευθύνεται σε παιδιά από 7 ετών και είναι ίσως ένα από τα ελάχιστα βιβλία ελληνικής παραγωγής που μιλάει με τόσο απλό αλλά εύληπτο τρόπο σε παιδιά αυτής της ηλικίας για ένα τόσο σημαντικό ιστορικό γεγονός και που χωρίς να διέπεται από ίχνος διδακτισμού, δίνει στους αναγνώστες μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να μάθουν, να συζητήσουν, να ψάξουν και κυρίως να μην ξεχάσουν ποτέ. (Διαβάστε την κριτική του βιβλίου εδώ.)
“Τα χρόνια έχουν περάσει μα εγώ δεν έχω ξεχάσει, κι όλα, όλα τώρα θα τα πώ“. Αυτά είναι τα λόγια της Ζάζας, μιας κούκλας που αφηγείται τη ζωή της και τα όσα είδε ως παιχνίδι παιδιού που βίωσε το Ολοκαύτωμα, μέσα από την πένα της συγγραφέα Αργυρώς Πιπίνη και τα πινέλα του εικονογράφου/εικαστικού Πέτρου Μπουλούμπαση. Οι δυο τους δημιούργησαν ένα βιβλίο για παιδιά που μιλάει μέσω της μυθοπλασίας για τα γεγονότα της περιόδου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της φρίκης του θανάτου. Μέσα από το τέχνασμα της αφήγησης της κούκλας, η Αργυρώ Πιπίνη μιλάει για την ζωή των παιδιών και όλα τα βίαια που βίωσαν εκείνη τη μαύρη περίοδο. Κείμενο λυρικό, εικονογράφηση που ακολουθεί το ίδιο μοτίβο, και το αποτέλεσμα είναι ένα εξαιρετικής αισθητικής και αξίας έργο, που και αυτό κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. (Διαβάστε την κριτική του βιβλίου εδώ).
Την R. J. Palacio τη γνωρίσαμε μέσα από τα best seller βιβλία της “Θαύμα” και “Ο Όγκι κι εγώ” (εκδόσεις Παπαδόπουλος). Εδώ, στο Λευκό Πουλί – Η ιστορία ενός θαύματος η συγγραφέας συνεχίζει την ιστορία του Τζούλιαν, του νταή που έκανε τη ζωή του Όγκι στα βιβλία που προαναφέραμε δύσκολη, αλλά με έναν εντελώς απροσδόκητο τρόπο. Ο Τζούλιαν φαίνεται μετανιωμένος για όσα υπέφερε εξαιτίας του ο Όγκι. Σε μια συζήτηση με τη γιαγιά του μέσω Facetime, ο νεαρός θα μάθει την ιστορία της και πώς εκείνη κατάφερε να ξεφύγει από τους Ναζί στη Γαλλία όπου έμενε, την ιστορία της οικογένειάς της αλλά και τον λόγο που το αγόρι έχει το όνομα που έχει. Μέσα από την τέχνη των κόμικς, η Palacio θα μιλήσει για το Ολοκαύτωμα, τους Εβραίους, τον αγώνα τους να σωθούν από τους Ναζί και τα τέρατα που συνέβαιναν κατά τη διάρκεια της γερμαντικής κατοχής της Γαλλίας. Το graphic novel απευθύνεται σε έφηβους και νέους, αλλά και σε ενήλικες, καθώς μέσα από την ιστορία της Γρανμέρ του Τζούλιαν ξεδιπλώνεται ένα μέρος της ιστορίας των Γάλλων που αντιστάθηκαν στους κατακτητές και σε όσους βοήθησαν με κίνδυνο της ίδιας τους της ζωής να προστατεύσουν, να κρύψουν και να διασώσουν Εβραίους της Γαλλίας. Μια συγκρινητική ιστορία, που μπορεί να μη βασίζεται σε κάποια συγκεκριμένη αληθινή ιστορία, περιγράφει όμως με πολύ γλαφυρό τρόπο, χρησιμοποιώντας διαλόγους και σκίτσα, τα συναισθήματα όσων αναγκάστηκαν να κρυφτούν για να σωθούν, που έχασαν μια για πάντα αγαπημένα τους πρόσωπα και τον τρόπο με τον οποίο φέρουν τη μνήμη ως πολύτιμο θησαυρό. Εξού και ο πρόλογος του βιβλίου ξεκινάει με το ταιριαστό απόφθεγμα του Ισπανο-αμερικανού συγγραφέα, κριτικού και φιλόσοφου George Santayana “Όσοι δεν μπορούν να θυμηθούν το παρελθόν είναι καταδικασμένοι να το επαναλάβουν”. Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος (μτφρ. Μαρίζα Ντεκάστρο). Διαβάστε κριτική εδώ.
Ισως ένα από τα πιο σπουδαία βιβλία της κατηγορίας των κόμικς είναι το “Maus” του Art Spiegelman. Το Maus πρωτοεμφανίστηκε στο πρωτοπορικό περιοδικό για comics Raw το 1980 ως σειρά στριπς και ολοκληρώθηκε το 1991. Αφορμή για τη δημιουργία αυτού του graphic novel ήταν η έρευνα που έκανε ο Spiegelman για το Ολοκαύτωμα, παίρνοντας συνέντευξη από τον πατέρα του, Πολωνό Εβραίο επιζώντα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το «Maus» κυκλοφόρησε με τη μορφή βιβλίου το 1986, ο πρώτος τόμος, και το 1992 ο δεύτερος, ενώ το 1996 και το 2003 κυκλοφόρησε η πλήρης έκδοσης σε ΗΠΑ και Βρετανία αντίστοιχα. Το «Maus» είναι το μοναδικό ως σήμερα graphic novel που έχει τιμηθεί με το κορυφαίο Βραβείο Πούλιτζερ το 1992. Το έργο χρησιμοποιεί μεταμοντερνιστικές τεχνικές και τον ανθρωπομορφισμό, δείχνοντας τους Εβραίους ως ποντίκια, τους Γερμανούς ως γάτες, τους Πολωνούς ως γουρούνια, τους Αμερικανούς ως σκύλους, τους Άγγλους ως ψάρια, τους Γάλλους ως βατράχους και τους Σουηδούς ως ελάφια. Ο ίδιος ο Spiegelman έχει δηλώσει πως ένας από τους λόγους που έδωσε στους λαούς χαρακτηριστικά ζώων ήταν για να δείξει τον παραλογισμό του διαχωρισμού των ανθρώπων λόγω συγκεκριμένων χαρακτηριστικών, αναφέροντας πως «αυτές οι εικονογαφημικές μεταφορές δημιουργήθηκαν για να αυτοκαταστραφούν και να αποκαλύψουν την ανοησία της ίδιας της έννοιας (σ.σ. του διαχωρισμού)». Οι κριτικοί δυσκολεύτηκαν να το κατατάξουν σ’ ένα λογοτεχνικό είδος, καθώς περιλαμβάνει στοιχεία αυτοβιογραφικά, ιστορικά και μυθοπλαστικά. Η ιστορία του ξεκινάει στη Νέα Υόρκη του 1978. Ο Αμερικανός σκιτσογράφος Art Spiegelman απεικονίζεται να παίρνει συνέντευξη από τον πατέρα του για τις εμπειρίες του ως Πολωνός Εβραίος και επιζών του Ολοκαυτώματος. Τα ασπρόμαυρα καρέ ακολουθούν χρονικά τις αναμνήσεις του πατέρα του, ενώ παρεμβάλονται οι συζητήσεις πατέρα – γιου, αφήνοντας να διαφανεί μια ταραγμένη σχέση. Μέσα από την ιστορία του Vladek Spiegelman, ο αναγνώστης βλέπει να ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια του η ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και το Ολοκαύτωμα απο το 1930 ως το 1945. Μην σας ξενίσει ο τρόπος που είναι γραμμένοι οι διάλογοι. Ο Spiegelman διατηρεί στο γραπτό τα εκφραστικά λάθη και τα «σπασμένα» αγγλικά του πατέρα του, κάτι που προσδίδει στο κείμενο χαρακτήρα και δημιουργεί την αίσθηση της πρωτοπρόσωπης αφήγησης από τον Πολωνό πατέρα του. Τέλος, ακόμα και ο τίτλος έχει κάτι να διηγηθεί: το γερμανικό «maus» είναι παρεμφερές με το αγγλικό mouse. Θυμίζει επίσης το γερμανικό ρήμα mauscheln, που σημαίνει “να μιλάς σαν Εβραίος” και αναφέρεται στον τρόπο που οι Εβραίοι από την Ανατολική Ευρώπη μιλούσαν γερμανικά, μια λέξη που δε σχετίζεται ετυμολογικά με το Maus, αλλά με τον Μωυσή. Το βιβλίο – που έχει μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες, με κυριότερες για τον Spiegelman τα γερμανικά, τα πολωνικά και τα γαλλικά. Στα ελληνικά μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε ως δύο ξεχωριστά βιβλία το 2008 (μτφρ. Νατάσσα Χασιώτη & Σάββας Μιχαήλ) από τις εκδόσεις Zoobus, όμως πλέον θεωρείται εξαντλημένο. Απευθύνεται σε έφηβους και νέους, και φυσικά σε ενήλικες.
