Το περασμένο Σάββατο βρέθηκα στο βιβλιοπωλείο Πατάκη, για να παρακολουθήσω τη συζήτηση που διοργάνωσαν οι εκδόσεις Πατάκη και το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, με τίτλο “Τα παιδιά έχουν δικαίωμα σε ενδιαφέρουσες ιστορίες”, με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου του Μακ Μπαρνέτ “Η μυστική πύλη: γιατί τα βιβλία για παιδιά είναι πολύ σοβαρή υπόθεση”.
Τις κεντρικές τοποθετήσεις έκαναν ο Πάνος Χριστοδούλου, διευθυντής του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού και συγγραφέας, η Δρ Βασιλική Νίκα, μέλος του εκπαιδευτικού προσωπικού του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης στο ΕΚΠΑ και μεταφράστρια του βιβλίου «Η μυστική πύλη», η Έλενα Πατάκη, εκδότρια, η Κούλα Πανάγου, εκπαιδευτικός και υπεύθυνη Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων στο Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού και ο Δικαίος Χατζηπλής, υπεύθυνος δράσεων παιδικού & εφηβικού βιβλίου στις Εκδόσεις Πατάκη.
Βασική ιδέα της συζήτησης ήταν η ισότιμη πρόσβαση των παιδιών στα καλά λογοτεχνικά βιβλία και η κατοχύρωση του δικαιώματός τους να δομήσουν μια πολύπλευρη ταυτότητα αναγνώστη με κριτική σκέψη, με επίκεντρο την αναγνωστική απόλαυση και την ελευθερία στην επιλογή κειμένων. Οι τοποθετήσεις είχαν πολλά ενδιαφέροντα σημεία και παρακάτω θα παραθέσω αυτά στα οποία βρήκα εγώ ιδιαίτερο νόημα.
Ο Πάνος Χριστοδούλου έθεσε το ζήτημα της επιλογής των βιβλίων από τα ίδια τα παιδιά* τονίζοντας πως δεν εμπιστευόμαστε τις επιλογές των παιδιών. “Πρέπει να μάθουμε να τα ακούμε”, ανέφερε χαρακτηριστικά κι εγώ σκέφτομαι πως το θέμα της ελευθερίας της επιλογής είναι ένα θέμα που επανέρχεται ξανά και ξανά στις συζητήσεις των κύκλων του παιδικού και εφηβικού βιβλίου και δεν είναι μόνο ζήτημα της σχέσης του παιδιού με το βιβλίο χωρίς τη διαμεσολάβηση κάποιου ενήλικα, είναι κάτι πολύ περισσότερο. Είναι η εμπιστοσύνη στις επιλογές και στην γνώμη του παιδιού, επομένως και η έμπρακτη υποστήριξη στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του.
Η Κούλα Πανάγου εισήγαγε έναν διαφορετικό όρο από αυτόν της φιλαναγνωσίας, αυτόν της “καλλιέργειας της αναγνωστικής κουλτούρας”, τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο τη σημασία της συνεχούς επαφής του παιδιού με το βιβλίο, αλλά και της δέσμευσης για καλλιέργεια. Είναι σημαντικό η επαφή με το βιβλίο να μην είναι απλώς μία κατάκτηση, αλλα να είναι μία διαρκής προσπάθεια της διατήρησης της σχέσης με το βιβλίο. Είναι κουλτούρα γιατί είναι βίωμα και αναστοχασμός. Παράλληλα, χαρακτήρισε την επαφή με το βιβλίο μία πολιτική αλλά και κοινωνική πράξη. Πολιτική, γιατί φέρνει στο προσκήνιο τα δικαιώματα του πολίτη, όπως το δικαίωμα στην πληροφόρηση, το δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης κ.α. και κοινωνική πράξη, γιατί η επαφή με τα βιβλία μπορεί να ανοίξει κοινωνικούς διαλόγους, να δημιουργήσει αλληλεπιδράσεις και να δημιουργήσει κοινότητες.
Η Έλενα Πατάκη στην τοποθέτησή της έκανε ένα σχόλιο στο οποίο βρήκα ένα ιδιαίτερο νόημα για τη θέση του Μπαρνέτ σχετικά με τη διάκριση που γίνεται στα είδη της λογοτεχνίας. Τη λογοτεχνία που απευθύνεται στα παιδιά τη χαρακτηρίζουμε ως” παιδική λογοτεχνία”, ενώ τα βιβλία για ενήλικες με τον γενικό όρο “λογοτεχνία”. Αυτό τοποθετεί αυτόματα τα βιβλία για παιδιά σε μία υποκατηγορία της λογοτεχνίας, σαν να μην μπορεί να σταθεί μόνη της ως είδος, σαν να συρρικνώνει δηλαδή τα παιδιά ως αναγνώστες.
Η Βασιλική Νίκα έθεσε το θέμα της φιλαναγνωσίας στο σχολείο και το πως χρειάζεται οι εκπαιδευτικοί να εντάξουν τα βιβλία για παιδιά στο καθημερινό σχολικό πρόγραμμα. Μίλησε για την αξία του εκπαιδευτικού/ δασκάλου στην επαφή του παιδιού με το βιβλίο, αλλά και για το πόσο σημαντικό είναι οι γονείς να εμπιστεύονται τους εκπαιδευτικούς στη διαδικασία αυτή, καθώς όπως ανέφερε “οι γονείς ή εκπαιδεύονται ή εμπιστεύονται”.
Τέλος, ο Δικαίος Χατζηπλής έφερε το παράδειγμα του Μπαρνέτ για τις τρεις κατηγορίες των παιδικών βιβλίων (τις οποίες ο Μπαρνέτ τις παρομοιάζει με τρεις θείες): 1) Τα λαμπερά, αλλά κούφια βιβλία, αυτά που στο τέλος της ημέρας δεν έχουν τίποτα να πουν. Προσωπικά αυτό τον χαρακτηρισμό τον αντιλαμβάνομαι και ως “τα βιβλία που είναι γραμμένα αντιγράφοντας καρικατουρίστικα παιδικές συμπεριφορές ή επιλογές”. Άλλο είναι το “παιδικός” και άλλο η παιδικότητα ή το “για παιδιά”. 2) Τα βαρετά/διδακτικά βιβλία, που με λίγα λόγια απαντούν στο οτι πρέπει να διαβαστούν γιατι απλώς τα βιβλία κάνουν καλό στα παιδιά. 3) Τα καλά βιβλία, αυτά που όταν διαβαστούν θα έχουν νόημα και για τον συγγραφέα και για τα παιδιά και κυρίως δεν θα “μιλούν” υποτιμητικά σε αυτά.
Στη συνέχεια της συζήτησης, το κοινό απηύθυνε ερωτήσεις και προβληματισμούς. “Πως απομακρύνουμε τα παιδιά από τις οθόνες και τα κινητά τηλέφωνα;”, “Γιατί δε διαβάζουν οι έφηβοι;”, “Πως θα πείσουμε τους γονείς να διαβάζουν βιβλία;”, “Πως θα εκπαιδεύσουμε τους γονείς να επιτρέπουν στα παιδιά να διαβάζουν τις ιστορίες που επιλέγουν;”, είναι λίγες μόνο από τις ερωτήσεις που τέθηκαν.
Αποχωρώντας από το βιβλιοπωλείο, καθώς περπατούσα στην Ακαδημίας σκεφτόμουν τα όσα άκουσα και μου φάνηκαν εξαιρετικά χρήσιμα, αλλά και το τι μου έλειψε από αυτή την συζήτηση. Το αθέατο. Για ακόμη μία φορά μου έλειψε από τη συζήτηση η αναφορά στα παιδιά που βρίσκονται στην αθέατη πλευρά της ζωής. Για τα παιδιά και τους εφήβους που δεν πηγαίνουν σχολείο, για τους εφήβους που έχουν βρεθεί σε καταστήματα κράτησης και που βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Για αυτά τα παιδιά και για τη σημαντικότητα των βιβλίων για την συγκρότηση της ταυτότητάς τους. Για το τρόπο με τον οποίο τα βιβλία άρουν αυτόν τον αποκλεισμό.
Η επαφή του ανήλικου ανθρώπου με τα βιβλία δεν είναι απλώς η επαφή του με ιστορίες και αναγνωστικούς χάρτες, είναι η επαφή του με κομμάτια της ταυτότητάς του και ένας δρόμος για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του, αλλά αυτό ίσως είναι θέμα για άλλη συζήτηση, η οποία ελπίζω να υπάρχει στην ατζέντα και να ανοίξει σύντομα.
Το βιβλίο του Μακ Μπαρνέτ Η μυστική πύλη: γιατί τα βιβλία για παιδιά είναι πολύ σοβαρή υπόθεση κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση Βασιλικής Νίκα.
*Με αφορμή την εκδήλωση “Επικίνδυνα” βιβλία για παιδιά”, η Κόκκινη Αλεπού είχε κάνει έρευνα σε ένα μικρό δείγμα πληθυσμού επαγγελματιών σε βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία σχετικά με το κατά πόσο οι δανεισμοί ή οι αγορές βιβλίων είναι επιλογές των ίδιων των παιδιών. Μπορείτε να βρείτε το κείμενο για τα αποτελέσματα εδώ.
** Οι φωτογραφίες είναι από τον προσωπικό λογαριασμό της κ. Βασιλικής Νίκα
