Κείμενα: Μαρίζα Ντεκάστρο
Με εικόνες του Δημήτρη Ζωγράφου κατά παραγγελία του Μακρυγιάννη
Επιστημονική επιμέλεια: Φωτεινή Ασημακοπούλου
Εκδόσεις: Καπόν
Χρονιά έκδοσης: 2020
Ηλικίες: 9+
Το 2021 σηματοδοτεί τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 και τα βιβλιοπωλεία έχουν στην κυριολεξία κατακλυστεί από εκδόσεις που αφορούν το συγκεκριμένο θέμα. Βλέπουμε κυρίως βιβλία γνώσεων για μικρά και πιο μεγάλα παιδιά, αλλά και πολλά εικονογραφημένα και λογοτεχνικά για μεγαλύτερα παιδιά που με κάποιον τρόπο αναφέρονται στα γεγονότα, τους ήρωες και το χρονολόγιο της Επαναστάστασης. Ενα από τα βιβλία που ξεχωρίζουν για τη θεματολογία, αλλά κυρίως για τον τρόπο προσέγγισης των γεγονότων της Επανάστασης του 1821 είναι το “24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821: Μακρυγιάννης & Ζωγράφος, ένας αγωνιστής κι ένας καλλιτέχνης” σε κείμενα της Μαρίζας Ντεκάστρο, το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καπόν.
Οι 24 εικόνες που παράγγειλε ο Ιωάννης Μακρυγιάννης στον λαϊκό εικαστικό καλλιτέχνη Δημήτρη Ζωγράφο – και οι οποίες δημιουργήθηκαν με σκοπό αφενός να μην ξεχαστούν όσα έγιναν, αφετερου να δωθούν στους Πρεσβευτές των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίοι με τη σειρά τους τους δώρισαν στους ηγεμόνες του – αποτέλεσαν τη μαγιά για αυτό το εξαιρετικής αισθητικής, σημασίας και αξίας βιβλίο, που δημιουργήθηκε χάρη στην ιδέα της Μαρίζας Ντεκάστρο να γνωρίσει με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο στους αναγνώστες – μικρούς και μεγάλους – την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Το εκπληκτικό με αυτή την έκδοση δεν είναι μόνο το εικαστικό και τυπογραφικό μέρος που με μια πρώτη ματιά κλέβει την παράσταση, αλλά το κείμενο, το οποίο αν και μιλάει για ένα σπουδαίο κομμάτι της ελληνικής Ιστορίας, δεν είναι ούτε στο ελάχιστο διδακτικό. Η συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα κολπο, δημιουργεί φανταστικούς συνομιλητές, μια ομάδα παιδιών που μαζί της αναλύουν, βάσει των δικών τους ερωτήσεων και αποριών, τους πίνακες του Ζωγράφου και τις λεζάντες και τους τίτλους που έδινε ο Μακρυγιάννης. Παράλληλα, κι ενώ αναλύονται και εξηγούνται οι πίνακες και οι λεπτομέρειές τους, βλέπουμε κάτι εξίσου αξιόλογο: τον τρόπο που η συγγραφέας μέσα από τα έργα του Ζωγράφου ξεφεύγει από τα καθαρά ιστορικά γεγονότα και μιλάει για θέματα που συνδέονται με την εποχή όπως τα χάνια και η σημασία τους, οι ενδυμασίες, αλλά και για τις παράπλευρες συνέπειες των μαχών, όπως για παράδειγμα την αρχαιοκαπηλία, ενώ δίνεται βάρος και στη γραφή του Μακρυγιάννη, αλλά και στον τρόπο που ζωγράφιζε ο Ζωγράφος και τις αναλογίες στους πίνακες.
Το “24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821: Μακρυγιάννης & Ζωγράφος, ένας αγωνιστής κι ένας καλλιτέχνης” ξεφεύγει τελείως από τα υπόλοιπα βιβλία της ίδιας θεματολογίας που κυκλοφόρησαν και ξεχωρίζει καθώς είναι από τα εκλάχιστασ που θα μπορούν να σταθούν και πολύ μετά, αφού καταλαγιάσει ο πανικός από την επέτειο της συμπλήρωσης των 200 χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης. Αναζητήστε το!
Τι είπε όμως η ίδια η συγγραφέας για το βιβλίο της; Η Μαρίζα Ντεκάστρο γράφει στην Κόκκινη Αλεπού για την ιδέα και την υλοποίησή της.
“Με τον Μακρυγιάννη έχω μεγάλη σχέση από χρόνια. Ήταν το 2007 που πρωτοσκέφτηκα να γράψω μια βιογραφία του στρατηγού για παιδιά. Είναι το βιβλίο Μακρυγιάννης -ένα πρόσωπο μια εποχή (εκδ. Ερευνητές). Σ’ εκείνο το βιβλίο δεν είχα σκοπό να μπω σε βάθος στα ιστορικά γεγονότα – ομολογώ πως δεν το είχα καν σκεφτεί. Μου αρκούσε να παρουσιάσω τη ζωή του Μακρυγιάννη, τις ιδέες του και τη δράση του, την ιδιορρυθμία της γλώσσας και των απομνημονευμάτων. Οι περίφημες εικόνες απουσίαζαν! Ταυτόχρονα ήθελα να εισάγω λίγη παράλληλη ιστορία, γεγονότα δηλαδή που είχαν συμβεί στα χρόνια του. Για παράδειγμα τις έρευνες του Δαρβίνου, την εμφάνιση του μπλουτζίν και αρκετά άλλα. Με τα σημερινά μου δεδομένα είναι μάλλον παλιομοδίτικο και χωρίς το εύρος που οφείλουν να έχουν τα βιβλία γνώσεων.
Την άνοιξη του Covid, εμφανίστηκε και πάλι ο Μακρυγιάννης μπροστά μου. Η εκδότρια Ραχήλ Καπόν σκέφτηκε να κάνουμε κάτι για παιδιά με τις εικόνες των Μακρυγιάννη/Ζωγράφου. Η πρώτη σκέψη ήταν να σχολιαστούν οι εικόνες, ας πούμε να αναλυθεί το περιεχόμενό τους και να σημειωθούν τα ιστορικά στοιχεία που εμφανίζονται σε καθεμιά. Θα μπορούσε να γίνει, αλλά θα καταλήγαμε σε κάτι σαν κατάλογο έκθεσης, διδακτικό και από καθέδρας. Στη συνέχεια σκεφτήκαμε κάθε εικόνα να παρουσιάζεται μέσα από μια δική μου κουβέντα με ένα φανταστικό παιδί. Το πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης είναι ότι το φανταστικό παιδί παρατηρώντας τις εικόνες αφήνει ελεύθερη την περιέργειά του, ανακαλεί γνώσεις, διατυπώνει απορίες και απόψεις, έχει δηλαδή ενεργητική στάση μπροστά στο ζωγραφικό έργο.
Και μετά ήρθαν τα δύσκολα! Ναι, ήθελα να γράψω για τα γεγονότα, αλλά αυτά τα μαθαίνουν μέσες άκρες τα παιδιά. Άρα χρειαζόμουνα μια ανάγνωση που θα αναδείκνυε θέματα που δεν γράφουν τα σχολικά βιβλία. Στο ξεκίνημα, πολλές από τις εικόνες δεν μου έλεγαν πολλά επειδή απεικόνιζαν μάχες και πάλι μάχες χωρίς να μου δίνουν πάτημα για να σχολιάσω το περιεχόμενό τους. Το μάτι μου λοιπόν στάθηκε πρώτα στις δύο εικόνες που μού ήταν περισσότερο οικείες με τις πολιορκίες της Αθήνας γύρω από την Ακρόπολη. Αποφάσισα ότι θα έγραφα για την αρχαιοκαπηλία, την προστασία των αρχαιοτήτων, τον καθαρισμό και τον εξωραϊσμό του χώρου, κλπ. Έπειτα προχωρώντας στριμώχτηκα και υποχρεώθηκα να σκεφτώ πιο δημιουργικά, ώστε να αναδείξω θέματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν δευτερεύοντα. Για παράδειγμα, η 12η εικόνα, με τίτλο Μάχη των Ελλήνων εις Καρπενήσι και Καλιακούδα, μου έδωσε τη δυνατότητα να μιλήσω για τα ονόματα των Ελλήνων και των Οθωμανών και η 16η, Πόλεμος των Ελλήνων εις Ράχωβα, για τα τοπωνύμια και την πολυγλωσσία της εποχής, μια ήττα των Οθωμανών με έστρεψε να βρω ιστορική πηγή που να μιλάει για τα αισθήματα των εχθρών και τον φόβο τους στη μάχη, να μιλήσω για το φυσικό περιβάλλον και τα τοπία εκείνης της εποχής, να βάλω θέματα από την ιστορία της ζωγραφικής… Κάπως έτσι προχώρησα. Την ανάγνωση των εικόνων την είδα σαν παιχνίδι. Το παιχνίδι σκόνταφτε όμως σε πολλά και διάφορα, όπως για παράδειγμα πώς να μιλήσω για τις εμφύλιες διαμάχες και άλλα πολιτικά ζητήματα, σκόνταψε στα πραγματολογικά που ξέφευγαν από μια ευσυνείδητη μελέτη της βιβλιογραφίας, στην ορολογία και σε χίλιες δυο λεπτομέρειες που σηματοδοτούσαν το περιβάλλον μέσα στο οποίο διαδραματίστηκε η Επανάσταση του 1821. Η βοήθεια ήρθε από τη φίλη μου Φωτεινή Ασημακοπούλου, καθηγήτρια νεότερης ιστορίας στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Καθίσαμε λοιπόν από κοντά και από μακριά, ανάλογα με τα μέτρα του lock-down, και συνδυάσαμε γνώσεις, η καθεμιά στον τομέα της, και κυριολεκτικά δουλέψαμε κάθε πρόταση με τρόπο που να μην προδίδεται ούτε η Ιστορία ούτε η συγγραφική φαντασία και παιδαγωγική εμπειρία της γράφουσας. Επιπλέον, στις συζητήσεις μας επενέβαιναν και μάς συνέδραμαν λύνοντας θέματα και άλλοι φίλοι ιστορικοί! Τους ευχαριστώ και ελπίζω να ευχαριστήθηκαν με το βιβλίο!
Και φτάσαμε στο στήσιμο του βιβλίου και σε μια καινούρια σπαζοκεφαλιά: πώς να φανούν οι πολύ πλούσιες λεπτομέρειες κάθε εικόνας που συζητιόνταν στους διαλόγους του κειμένου; Το ατελιέ των εκδ. Καπόν βρήκε τον τρόπο: απομονώθηκαν τμήματα από κάθε εικόνα, ξακρίστηκαν, ξεγυρίστηκαν και δέθηκαν αρμονικά όχι μόνο για να αντιστοιχηθούν με την αναφορά τους στο κείμενο αλλά και με τη συνολική αισθητική των σελίδων. Πόσο χρόνο κράτησε η ολοκλήρωση του εγχειρήματος; Έξι μήνες πλήρους, παράλληλης απασχόλησης και συνεργασίας μιας σφιχτής και, τελικά, πολύ αρμονικής ομάδας…
Μαρίζα Ντεκάστρο
