Πρόσφατα δημοσιεύτηκε στο The Pudding ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο, που εξηγεί πώς οι έμφυλες προκαταλήψεις υπάρχουν στην παιδική λογοτεχνία εδώ και δεκαετίες, επειδή – συχνά χωρίς να το συνειδητοποιούμε – επιλέγονται από τους δημιουργούς τους αρσενικά ζώα ως πρωταγωνιστές των ιστοριών.
Το άρθρο με τίτλο «Bears Will Be Boys» αναφέρεται σε έρευνα που διεγήγαγαν συντάκτες του The Pudding* και εξετάζει τη χρήση αντωνυμιών σε ζώα με ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά σε γνωστά παιδικά βιβλία. Οι ερευνητές, η Melany Walsh, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Washington και οι δημοσιογράφοι Russell Samora, Jan Diehm και Michelle Pera-McGhee, ανέλυσαν περισσότερα από 300 εικονογραφημένα παιδικά βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει από το 1950 έως και τις μέρες μας, καταγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο δηλώνονται τα φύλα των ζώων, με βάση μόνο τις αντωνυμίες τους ή άλλες λεκτικές ενδείξεις (στα συμφραζόμενα). Παράλληλα, οι τέσσερις ερευνητές διεξήγαγαν και μια δεύτερη έρευνα με 1.300 συμμετέχοντες, από τους οποίους ζητήθηκε να συμπληρώσουν μια ιστορία στην οποία πρωταγωνιστούσε πάντα ένα ζώο. Στη συνέχεια, αναλύθηκαν οι αντωνυμίες που χρησιμοποιήθηκαν.
Κύρια ευρήματα
Από το πρώτο μέρος της έρευνας που έγινε βρέθηκε ότι το 66% των αντωνυμιών των ζώων ήταν αρσενικές (αυτός/τον), το 31% θηλυκές (αυτή/την), ενώ μόλις το 2,7% ουδέτερες (όπως αυτό/εκείνο. Γάτες, πουλιά και πάπιες εμφανίζονται συχνότερα ως θηλυκά, ενώ αρκούδες, σκυλιά, αλεπούδες, βάτραχοι και λύκοι κυρίως ως αρσενικά. Σε ό,τι αφορά το δεύτερο σκέλος της έρευνας, αυτό που οι συμμετέχοντες έπρεπε να συνεχίσουν μια ιστορία με ήρωες ζώα, παρατηρήθηκε ότι χρησιμοποίησαν κυρίως αρσενικές αντωνυμίες όταν τους δινόταν ένα ζώο χωρίς προσδιορισμένο φύλο, ακολουθώντας έτσι την τάση των βιβλίων.
Η έρευνα προσπάθησε παράλληλα να δώσει μια απάντηση στο ερώτημα γιατί υπάρχουν αυτές οι προκαταλήψεις και γιατί σε συγκεκριμένα ζώα χρησιμοποιούνται συγκεκριμένες αντωνυμίες. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, οι παράγοντες που οδηγούν στη χρήση συγκεκριμένων αντωνυμιών είναι πολιτισμικοί αλλά και γλωσσικοί. Μεγάλα και «δυνατά» ζώα (π.χ. αρκούδες, λύκοι) αντιστοιχίζονται υποσυνείδητα με το αρσενικό φύλο, ενώ πιο μικρά ή και χαριτωμένα ζώα, όπως γατάκια ή πουλάκια ή ποντικάκια, εμφανίζονται ως θηλυκά.
Ακόμα και οι ίδιες οι λέξεις ενισχύουν στερεότυπα. Αν πάρουμε για παράδειγμα τη λέξη «πασχαλίτσα» που στα αγγλικά είναι «ladybug» και συνδέεται με την Παναγία, άρα παίρνει θηλυκή αντωνυμία/άρθρο. Η εξήγηση γιατί συμβαίνει αυτό είναι απλή: το ladybug προήλθε ως πιο σύντομη περιγραφή του Βeetle of Our Lady, όπου Our Lady σημαίνει Virgin Mary δηλαδή Παναγία. Η εξήγηση γιατί γίνεται αυτή η σύνδεση ανάμεσα στο συγκεκριμένο σκαθάρι με την Παναγία είναι δύο και όχι μία, σύμφωνα πάντα με την έρευνα: α) η πασχαλίτσα είναι κόκκινη και η Παναγία απεικονίζεται συνήθως με κόκκινο μανδύα και β) οι ανθρωποι θεωρούσαν την πασχαλίτσα “θεϊκό” έντομο, γιατί το συγκεκριμένο είδος σκαθαριού καταβροχθίζει τα παράσιτα που ταλαιπωρούν τους αγρότες και τους κηπουρούς (ναι, θεωρείται μάλιστα το καλύτερο και πιο αποδοτικό και σίγουρα καθόλου τοξικό φυτοφάρμακο!), και άρα είχε θεϊκή υπόσταση! Άρα, αφού η Παναγία είναι θηλυκού γένους, άρα και η πασχαλίτσα θεωρείται αυτομάτως… κορίτσι.
Η γλώσσα παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στο πώς αποδίδουμε το φύλο στα ζώα στα παιδικά βιβλία. Αυτή η διαδικασία μπορεί να από εντελώς τυχαία μέχρι και αποτέλεσμα βαθιά ριζωμένων πολιτισμικών αντιλήψεων. Για παράδειγμα, κάτι που ξεκίνησε ως μια μάλλον περίεργη σύνδεση, όπως η σχέση ενός σκαθαριού με την Παναγία, οδήγησε τελικά να θεωρείται η πασχαλίτσα σχεδόν πάντα θηλυκό έντομο, σε πολλές χώρες και σε περισσότερες από 50 γλώσσες. Οι ερευνητές σημειώνουν ότι όλα αυτά πιθανότατα προέρχονται από ένα «μείγμα» παραγόντων: πατριαρχικά πρότυπα, βαθιά ριζωμένα στερεότυπα, γλωσσικές συνήθειες, αλλά και χαρακτήρες πολύ γνωστοί μέσα από π.χ. τραγούδια, ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, μύθους, παραμύθια κλπ.
Τέλος, οι ερευνητές σημειώνουν πως, ενώ αυτά τα στερεότυπα εμφανίζονται κυρίως σε παλιότερα βιβλία, στις πιο πρόσφατες εκδόσεις αρχίζουν τα πράγματα κάπως να αλλάζουν. Οι δημιουργοί πλέον δε χρησιμοποιούν αυτόματα αρσενικές αντωνυμίες για συγκεκριμένα ζώα, αλλά επιλέγουν το φύλο των χαρακτήρων τους πιο συνειδητά και χωρίς να βασίζονται σε στερεότυπα ή γλωσσικές συνήθειες και πολιτισμικές αντιλήψεις.
Ολοκληρώνοντας, η έρευνα του The Pudding ουσιαστικά φωτίζει έναν συχνά αόρατο, αλλά βαθιά ριζωμένο μηχανισμό αναπαραγωγής έμφυλων στερεοτύπων μέσα από την παιδική λογοτεχνία. Τα βιβλία που διαβάζουν τα παιδιά μας ή διαβάζουμε εμείς στα παιδιά μας δεν είναι απλώς ιστορίες με ζωάκια· διαμορφώνουν αντιλήψεις και συνδέσεις που πολλές φορές περνούν απαρατήρητες. Η συνειδητοποίηση αυτών των προκαταλήψεων αποτελεί το πρώτο βήμα για μια πιο ισορροπημένη και ουδέτερη εκπροσώπηση φύλων, όχι μόνο στα βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά, αλλά και στη γλώσσα και στον πολιτισμό γενικότερα. Ίσως τελικά, οι αρκούδες, οι λύκοι και οι πασχαλίτσες του μέλλοντος να μπορούν να είναι απλώς… πρωταγωνιστές των ιστοριών, χωρίς να κουβαλούν μαζί τους έμφυλα στερεότυπα.
*Το The Pudding είναι ψηφιακή πλατφόρμα όπου δημιουργούνται και δημοσιεύονται οπτικά δοκίμια – άρθρα δηλαδή, που δίνουν έμφαση στην αφήγηση μέσω δεδομένων (data) και οπτικοποίησης αυτών (infographics), αντί για εκτενή κείμενα.
