Για τις ανάγκες του πιο πρόσφατου βιβλίου της με τίτλο Και ζήσαμε καλύτερα, η συγγραφέας Ελένη Ανδρεάδη δανείζεται τους πιο γνώριμους ήρωες των παιδικών μας χρόνων και τους ξανασυστήνει στα παιδιά του σήμερα: πιο συνειδητοποιημένους, πιο ενεργούς, πιο κοντά στις αγωνίες ενός κόσμου που αλλάζει. Μιλήσαμε μαζί της για το πώς γεννήθηκε αυτή η νέα ματιά στα κλασικά παραμύθια, τι αναζητούν τα παιδιά σε έναν ήρωα του 2025 και πώς η λογοτεχνία μπορεί, τελικά, να γίνει αφετηρία για δράση.
Το πιο πρόσφατο βιβλίο σας, το «Και ζήσαμε καλύτερα», μαρτυρά ήδη από τον τίτλο του ότι αυτό που πρόκειται να διαβάσει κάποιος έχει στοιχεία παραμυθιού. Πώς προέκυψε η ιδέα να πάρετε χαρακτήρες και πλοκή από ήδη γνωστά παραμύθια και να τους αλλάξετε και τι θέλατε να πετύχετε με αυτό;
Η ιδέα γεννήθηκε καθώς διάβαζα τα κλασικά παραμύθια στα παιδιά μου. Διαπίστωσα πως, ενώ κάποια μηνύματα και αξίες έχουν αντέξει στον χρόνο -όπως η σημασία της καλοσύνης, μετριοφροσύνης ή η παγίδα της απληστίας-, άλλα δεν ταιριάζουν πια στον κόσμο που ζούμε. Για παράδειγμα, η πριγκίπισσα που περιμένει παθητικά να τη σώσει ο πρίγκιπας δεν μιλάει πια στις κόρες και στους γιους μας με τον ίδιο τρόπο. Και ο λύκος, που παλιά συμβόλιζε τον κίνδυνο της άγριας φύσης ή του ξένου, σήμερα θα μπορούσε να είναι ένα άγριο ζώο που κινδυνεύει από εμάς. Έτσι, άρχισα να αλλάζω αυθόρμητα τα παραμύθια όταν τα διάβαζα στα μικρά μου παιδιά: να προσθέτω, να αφαιρώ, να τα λέω αλλιώς. Από εκεί γεννήθηκε η ιδέα του «Και ζήσαμε καλύτερα»: να δώσω νέα πνοή σε αυτές τις ιστορίες που αγαπάμε, κρατώντας τη μαγεία τους, αλλά με μια φρέσκια ματιά. Τα παραμύθια εξάλλου δεν ήταν ποτέ στατικά· είναι ζωντανές ιστορίες που αλλάζουν και εξελίσσονται μέσα από τις γενιές που τις αφηγούνται. Σε αυτή τη συλλογή θα βρείτε τη μικρή γοργόνα να ανεβαίνει στη στεριά όχι για τον πρίγκιπα, αλλά για να τον πείσει να σώσει μαζί της τον βυθό. Τον Τζακ να σκαρφαλώνει σε μια πολυκατοικία όπου ένας μάγος έχει κλέψει τη χαρά των ανθρώπων, καθηλωμένων στις οθόνες τους. Και την Κοκκινοσκουφίτσα, ένα κορίτσι της φυλής Μασάι, να κρύβει ένα λιοντάρι για να το προστατεύσει από έναν κυνηγό. Στο βιβλίο αυτό ήθελα να αναπλάσω τα παραμύθια που αγαπήσαμε, να τα φέρω πιο κοντά στα παιδιά του σήμερα με σκοπό να μας πουν κάτι διαφορετικό για το ποιοι είμαστε και πώς μπορούμε, όλοι μαζί, να ζήσουμε καλύτερα.
Ποια είναι η αντίδραση των παιδιών, που αναγνωρίζουν τους πρωτότυπους χαρακτήρες και βλέπουν στο βιβλίο σας να αλλάζουν; Ποιες είναι οι εντυπώσεις τους;
Υπάρχει πάντα αυτή η στιγμή της πρώτης αναγνώρισης, όταν τα παιδιά καταλαβαίνουν ότι οι ήρωες τους είναι γνωστοί, αλλά και η έκπληξη πως τώρα κάνουν κάτι διαφορετικό. Κι έπειτα έρχεται συχνά και η δημιουργία. Πολλά παιδιά μού λένε ότι έχουν φανταστεί μια δική τους εκδοχή ή κάποια που εμπνεύστηκαν μετά την ανάγνωση του βιβλίου. Αυτό για μένα είναι ίσως και το πιο όμορφο: το βιβλίο λειτουργεί σαν μια πρό(σ)κληση να γίνουν και τα παιδιά παραμυθάδες. Να καλλιεργήσουν τη φαντασία τους, να δημιουργήσουν ιστορίες μέσα σε κάποιες σταθερές: έναν ήρωα, ένα μαγικό στοιχείο, ένα «μια φορά κι έναν καιρό». Αυτά είναι τα θεμέλια που κρατούν ζωντανό το παραμύθι και, ταυτόχρονα, του δίνουν χώρο να αλλάξει.
Όπως γράφει και ο ψυχολόγος Rollo May στο «The Courage to Create», η αληθινή δημιουργία δεν γεννιέται στην απόλυτη ελευθερία, αλλά μέσα από ένα πλαίσιο που μας προκαλεί να το ξεπεράσουμε. Έτσι και τα παιδιά, όταν παίζουν με τα όρια του παραμυθιού, όταν κρατούν τη δομή του αλλά αλλάζουν το νόημά του και το φέρνουν κοντά σε κάτι που έχει για αυτά δύναμη και νόημα –όπως έχει για μένα το να βοηθήσουμε τον πλανήτη μας και όλους τους συνανθρώπους μας ώστε να ζούμε καλύτερα–, μαθαίνουν να δημιουργούν με φαντασία, αλλά και με επίγνωση.
Πόση ανάγκη έχουν τα παιδιά από καινούργιους «κλασικούς» χαρακτήρες παραμυθιών στη λογοτεχνία που τα αφορά; Ποιες νέες ανάγκες των παιδιών θα καλυφθούν;
Η ανάγκη μας για ιστορίες είναι απεριόριστη και βαθιά ανθρώπινη. Οι ιστορίες μάς ενώνουν, μας παρηγορούν, μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον κόσμο, τον εαυτό μας αλλά και απλώς να διασκεδάσουμε, να ταξιδέψουμε για λίγο αλλού. Κάθε εποχή φέρνει νέες προκλήσεις και νέους αγώνες, και πιστεύω πως μαζί τους χρειάζεται και καινούργιους ήρωες που να παλεύουν για τα ζητήματα του σήμερα, όπως το περιβάλλον, την ισότητα ή την αλληλεγγύη. Στα βιβλία μου προσπαθώ να αποτυπώσω τη δική μου εκδοχή αυτών των ηρώων, που κουβαλούν τη μαγεία του παραμυθιού αλλά και κάποιες αλήθειες του σήμερα.
Το τι κάνει έναν ήρωα «κλασικό» είναι κάτι που ορίζεται από τον χρόνο – είναι εκείνοι που έχουν αγαπηθεί και αντέξει μέσα από τουλάχιστον μία γενιά, που αγγίζουν κάτι διαχρονικό στην ανθρώπινη εμπειρία. Κάθε νέος ήρωας που δημιουργούμε κουβαλά μέσα του κάτι από τους παλιούς με τους οποίους έχουμε μεγαλώσει. Και, όπως κι εκείνοι, ενσαρκώνει σε έναν βαθμό την ίδια ανάγκη: να πιστέψουμε ξανά πως μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο μας ή, έστω, να τον ονειρευτούμε λίγο διαφορετικά.
Υπάρχουν δράσεις που θα θέλατε να συνδυαστούν με τα οικολογικά αυτά παραμύθια π.χ. σε σχολεία ή εργαστήρια;
Το «Και ζήσαμε καλύτερα» έχει πάρει και μουσική μορφή, μέσα από μια μουσικοκινητική παράσταση που δημιουργήθηκε με αφορμή το βιβλίο και «Τα τρία πουλάκια», ένα από τα παραμύθια που, εμπνευσμένο από τα «Τρία γουρουνάκια», μιλά για τη σημασία του να μη ρυπαίνουμε τον πλανήτη, που είναι το σπίτι μας. Είναι μια διαδραστική εμπειρία με αφήγηση, μουσική και συμμετοχή των παιδιών, όπου τα παραμύθια ζωντανεύουν και τα παιδιά γίνονται μέρος τους. Η παράσταση αυτή ήδη παρουσιάζεται σε σχολεία και βιβλιοπωλεία, και είναι για μένα ένας όμορφος τρόπος να συναντιούνται η λογοτεχνία, η τέχνη και η οικολογική ευαισθητοποίηση.
Τα κείμενά σας συνδυάζουν πάντα τη λογοτεχνία με την οικολογική ευαισθητοποίηση. Με ποιον τρόπο θεωρείτε πως η ανάγνωση ενός βιβλίου μπορεί να προκαλέσει το ενδιαφέρον των παιδιών για τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης και να τα κινητοποιήσει;
Πιστεύω βαθιά ότι οι ιστορίες έχουν τη δύναμη να μας αγγίξουν με τρόπο που δεν μπορεί να το κάνει εύκολα μια οδηγία ή διάλεξη. Όταν ένα παιδί –και ενήλικας αλήθεια– διαβάζει μια ιστορία, δεν μαθαίνει απλώς πληροφορίες αλλά συνδέεται συναισθηματικά με έναν ήρωα, ζει μαζί του την περιπέτεια, νιώθει το άδικο ή τη χαρά της αλλαγής. Έτσι η λογοτεχνία μπορεί να γίνει η αφετηρία για δράση, όχι μέσα από διδακτισμό, αλλά μέσα από έμπνευση. Στα βιβλία μου προσπαθώ να μιλώ για μεγάλα ζητήματα, όπως το περιβάλλον, η ισότητα, η σημασία του σεβασμού και της συλλογικής δράσης, μέσα από τη μαγεία της ιστορίας και το συναίσθημα που μπορεί να γεννήσει. Γιατί τελικά, αυτό που αλλάζει τον κόσμο δεν είναι μόνο η γνώση, αλλά το συναίσθημα που μας κινεί να κάνουμε κάτι.
Τα παιδιά δείχνουν συχνά μεγαλύτερη ευαισθησία για το περιβάλλον από τους ενήλικες. Γιατί θεωρείτε ότι συμβαίνει αυτό και με ποιον τρόπο μπορεί ένα παιδί να επηρεάσει το μέλλον του;
Πιστεύω ότι τα παιδιά έχουν μια πιο άμεση, αυθεντική σχέση με τη φύση και λιγότερα «φίλτρα» από εμάς τους ενήλικες. Βλέπουν την αδικία, τη ρύπανση, την καταστροφή, και ρωτούν «γιατί;» με έναν τρόπο που δεν χωρά αδιαφορία. Δεν έχουν ακόμη συνηθίσει στο «έτσι είναι ο κόσμος», κι αυτό είναι πολύτιμο.
Έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα περιβαλλοντικής ευαισθησίας σε σχέση με τους ενήλικες και ότι συχνά επηρεάζουν και τις συνήθειες των γονιών τους στο σπίτι. Στην Ελλάδα, εκπαιδευτικά προγράμματα δείχνουν πως όταν τα παιδιά συμμετέχουν ενεργά σε δράσεις, η περιβαλλοντική τους στάση αλλάζει ουσιαστικά, και μαζί αλλάζει και η οικογένεια γύρω τους.
Το βλέπω καθημερινά μέσα από τους Πράκτορες του Πλανήτη, τη μη κερδοσκοπική οργάνωση που δημιούργησα πριν από δεκάξι χρόνια, μέσω της οποίας πάνω από 100.000 παιδιά σε όλη τη χώρα έχουν συμμετάσχει σε προγράμματα βιωματικής περιβαλλοντικής εκπαίδευσης που τα βοηθούν να μάθουν, να δράσουν και να συνεργαστούν. Και κάθε φορά με συγκινεί το ίδιο: ο ενθουσιασμός τους, η δημιουργικότητα, η αποφασιστικότητά τους να αλλάξουν τον κόσμο. Τα παιδιά δεν είναι απλώς το μέλλον, είναι ήδη το παρόν της αλλαγής. Αν τους δώσουμε τα εργαλεία και τον χώρο, μπορούν να γίνουν δυνατοί πρεσβευτές του πλανήτη μας. Και ένα από τα πιο ουσιαστικά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε είναι να ενδιαφερθούμε για κάτι τοπικό και να δράσουμε μαζί τους: έναν καθαρισμό, μια δενδροφύτευση, μια κοινή καμπάνια ή δράση στη γειτονιά. Γιατί τέτοιες εμπειρίες γεννούν ελπίδα, έχουν μετρήσιμο αποτέλεσμα και μας φέρνουν πιο κοντά.
Πώς επιλέγετε τα θέματα των βιβλίων σας; Προϋπάρχει το οικολογικό ζήτημα και έρχεται και κουμπώνει η ιστορία;
Κάποιες φορές ξεκινάω από ένα οικολογικό ή κοινωνικό ζήτημα που με απασχολεί και θέλω να το φέρω πιο κοντά στα παιδιά, μέσα από τη ματιά της ιστορίας. Άλλες φορές, όμως, συμβαίνει το αντίστροφο: γεννιέται πρώτα η ιστορία, ο ήρωας ή μια εικόνα, κι έπειτα συνειδητοποιώ ότι πίσω της υπάρχει ένα βαθύτερο θέμα, για τη φύση, τη συνεργασία, τη διαφορετικότητα, την ελπίδα. Στο «Και ζήσαμε καλύτερα», για παράδειγμα, η αφετηρία ήταν τα ίδια τα κλασικά παραμύθια. Μέσα από αυτά άρχισαν να ξεπροβάλλουν τα σημερινά ζητήματα: η σχέση μας με τη φύση, η ανάγκη για αλλαγή, η συλλογική δράση. Προσπαθώ πάντα το μήνυμα να μη «φορεθεί» στην ιστορία, αλλά να γεννηθεί μέσα από αυτήν.
Ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο ρόλος του συγγραφέα για παιδιά σε μια εποχή που η κλιματική κρίση αποτελεί πλέον καθημερινότητα;
Η κλιματική κρίση δεν είναι μόνο περιβαλλοντικό ζήτημα αλλά βαθιά ανθρώπινο. Αφορά το πώς σχετιζόμαστε με τη φύση, με τους άλλους, με τους πιο ευάλωτους, και τελικά με τον ίδιο μας τον εαυτό. Ο συγγραφέας μπορεί να δώσει φωνή σε αυτή τη σχέση, να καλλιεργήσει ενσυναίσθηση, ελπίδα, αίσθηση συλλογικότητας. Μπορεί επίσης να δείξει ότι, ακόμα κι όταν οι προκλήσεις μοιάζουν τεράστιες, υπάρχει πάντα χώρος για πράξη, για ομορφιά, για φαντασία. Αυτή, πιστεύω, είναι η αλήθεια. Τη βλέπουμε παντού γύρω μας, στους καθημερινούς ανθρώπους που κάνουν το εξαιρετικό. Όπως ο «Forest Man» της Ινδίας, που συχνά αναφέρω στα παιδιά: ο άνθρωπος που φύτευε ένα δέντρο κάθε μέρα για πολλά χρόνια και δημιούργησε μόνος του ένα ολόκληρο δάσος. Αν ένα παιδί, διαβάζοντας μια ιστορία, νιώσει έστω και για λίγο ότι έχει δύναμη –ότι μπορεί να συμμετέχει, να προσφέρει, να αλλάξει κάτι– τότε η ιστορία έχει ήδη πετύχει τον σκοπό της.
