Ύπουλα και σβέλτα η αλεπού θ’ αρπάξει τη λευκή κότα από την αυλή και θ’ αρχίσει να τρέχει. Και το κυνήγι θα ξεκινήσει. Ο αρκούδος, ο λαγός και ο κόκορας θα την πάρουν στο κατόπι προκειμένου να σώσουν την κότα. Να τη σώσουν όμως από τι; Σαλόνι με το σαλόνι, η εικονογράφος Beatrice Rodriguez παίζει με τις πεποιθήσεις και τις προκαταλήψεις μας, καθώς, όπως θα δούμε στην πορεία της ιστορίας της, η αλεπού έκλεψε την κότα μόνο και μόνο για να γίνουν φίλες («Η αρπαγή της κότας”, εκδ. Ηλίβατον).
Τα βιβλία χωρίς λόγια (silent ή wordless books) χαρακτηρίζονται συχνά από το στοιχείο της ανατροπής, της έκπληξης. Τα ανοίγεις με τη χαρά που απλώνεις στο πάτωμα τα κομμάτια ενός παζλ και προσπαθείς να καταλάβεις πού τοποθετείται το κάθε κομμάτι για να διαμορφωθεί το σύνολο, η τελική εικόνα. Μόνο που η τελική εικόνα στα βιβλία χωρίς λόγια είναι πολύ ανοικτή σε ερμηνείες, είναι πολύ προσαρμοστική στην προσωπικότητα και την ψυχή του κάθε αναγνώστη, μικρού ή μεγάλου, αφού οι λέξεις δεν είναι εκεί για να τον ή την καθοδηγήσουν. Στην Ελλάδα, έχουν εκδοθεί μερικά εξαιρετικά βιβλία χωρίς λόγια, όπως το Κόκκινο Βιβλίο της Mπάρμπαρα Λέμαν (εκδ. Μεταίχμιο), το Ταξίδι του Aaron Becker (εκδ. Φουρφούρι), το Πριν Μετά της Anne Margot Ramstein (εκδ. Κόκκινο, εξαντλημένο), Το Μοναχοπαίδι της Γκουότζιν (εκδ. Ψυχογιός) και το Ζουμ του Banyai Istvan (εκδ. Ωκεανίδα, εξαντλημένο) ενώ πρόσφατα εκδόθηκε το πρώτο ελληνικό βιβλίο χωρίς λόγια, το Η φάλαινα, τ’ αγόρι και η θάλασσα ανάμεσά τους της Πέρσας Ζαχαριά, (εκδ. Καλειδοσκόπιο).
Τα πρώτα βιβλία χωρίς λόγια για παιδιά εκδόθηκαν στον 18ο αιώνα στην Αγγλία, ενώ τις δεκαετίες του ’20 και του ’30 εκδόθηκαν τα πρώτα μυθιστορήματα χωρίς λόγια, που μάλιστα υπήρξαν πρόγονοι των graphic novels. To “What Whiskers Did” ήταν το πρώτο βιβλίο χωρίς λόγια για παιδιά που εκδόθηκε στην Αμερική το 1932, αν και η παραγωγή ξεκίνησε από το 1960 και μετά. Αν και τα πρώτα βιβλία χωρίς λόγια μάλλον ήταν οι… σπηλαιογραφίες, αφού στις σπηλαιογραφίες σύμβολα και εικόνες που αφηγούνται την ιστορία. Στην ίδια λογική δεν θα μπορούσε άραγε να ενταχθεί και η Ζωφόρος του Παρθενώνα που αφηγείται την πομπή των Μεγάλων Παναθήναιων; Οι αφηγήσεις με παραστάσεις, εικόνες και σύμβολα βρίσκονται παντού γύρω μας.
Ένα νέο εκδοτικό κύμα βιβλίων χωρίς λόγια ξεκίνησε τη δεκαετία του ’90 και σήμερα έχει σημαντικούς εκπρόσωπους στο εξωτερικό, εικονογράφους όπως οι Mercer Mayer, John Goodal, Suzy Lee, o Aaron Becker, David Wiesner, Barbara Lehman και βέβαια ο Shaun Tan με το εμβληματικό “Arrival“. Οι εικονογράφοι είναι παράλληλα και «συγγραφείς» αφού στην ουσία αφηγούνται μια ιστορία. Η λογοκεντρική όμως αντίληψη που έχουμε διαμορφώσει ως πολιτισμός μας προκαλεί τουλάχιστον αμηχανία στο να εμπιστευτούμε απολύτως αυτή την αφηγηματική οδό και να χαθούμε στον κόσμο που ξεδιπλώνει μπροστά μας. Προκαλεί μάλιστα τόση αμηχανία που νιώθουμε πως πρέπει κάπως να «χρησιμοποιήσουμε» ένα βιβλίο χωρίς λόγια, δηλαδή να το συνοδεύσουμε με κάποια άσκηση για τα παιδιά αντί να δώσουμε σημασία στην αισθητική του αξία (είναι εξάλλου μικρά ή μεγάλα έργα τέχνης) και να πάρουμε όσα έχει να μας προσφέρει. Άλλωστε, τα βιβλία χωρίς λόγια συνδυάζουν ιδιότητες που δεν διακρίνουν τα βιβλία με λόγια, όπως η μεγάλη προσαρμοστικότητα, δηλαδή το γεγονός πως μπορούν να ταιριάξουν σε όλους τους αναγνώστες και μάλιστα κάθε ηλικίας. Έπειτα η αμεσότητά τους- δεν είναι τυχαίο που τα παιδιά θεωρούν αμέσως «δικό τους» και το γεγονός πως δεν υπάρχει «σωστό και λάθος» στην ερμηνεία του.
«Δεν είμαστε συνηθισμένοι στην Ελλάδα στα βιβλία χωρίς λόγια» σημειώνει η Αγγελική Γιαννικοπούλου, καθηγήτρια παιδικής λογοτεχνίας στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο (ΤΕΑΠΗ). Και συνεχίζει: «Στην Ελλάδα έχουμε μεγάλη εμπιστοσύνη στον γραπτό λόγο· δεν συνηθίζουμε να λέμε εξάλλου “πού το έχεις δει γραμμένο;” Η φράση αυτή δείχνει ακριβώς πόσο εμπιστοσύνη δείχνουμε στον γραπτό λόγο. Θεωρούμε ότι η ιστορία λέγεται μόνο με τον λόγο, εξάλλου και το σχολείο επικεντρώνει στον γραπτό λόγο, αν και πλέον, στην εποχή της εικόνας, θα πρέπει να μαθαίνουμε και να γνωρίζουμε καλά πώς να προσλαμβάνουμε και να αναλύουμε τις εικόνες, και μάλιστα σε πολλά επίπεδα». O οπτικός γραμματισμός είναι, λοιπόν, το ζητούμενο. Γιατί ακόμα και τα πιο «απλά» βιβλία χωρίς λόγια προϋποθέτουν τη γνώση κάποιων οπτικών συμβάσεων (όπως για παράδειγμα τη γραμμή που υποδηλώνει την οσμή ενός φαγητού ή το συννεφάκι τη σκέψη), αλλά και την ικανότητα να διακρίνει κανείς τα σύμβολα και ν’ ακολουθεί την ιστορία οπτικά.
Bρισκόμαστε στο γραφείο της Αγγελικής Γιαννικοπούλου και έτσι έχουμε την ευκαιρία να ξεφυλλίσουμε υπέροχα βιβλία χωρίς εικόνες. Μας δείχνει αρχικά ένα «απλό» βιβλίο, το Pancakes for breakfast του Tomie de Paola, ωστόσο, όταν μας το εξηγεί, διαπιστώνουμε πως δεν είναι και τόσο απλό για να παρακολουθήσει την ιστορία ένα παιδί. Έπειτα βλέπουμε μαζί το «Κόκκινο Βιβλίο». Ένα κορίτσι βρίσκει στον δρόμο, στη Νέα Υόρκη, ένα κόκκινο βιβλίο. Όταν το ανοίγει βλέπει την εικόνα ενός αγοριού σε μια εξωτική παραλία για να ανακαλύψει και πάλι μες το βιβλίο ότι εκείνος την παρατηρεί να τον κοιτάει! Κάποια στιγμή και με τη δύναμη πολλών μπαλονιών θα υψωθεί στον αέρα της μεγαλούπολης και θα ταξιδέψει προς εκείνον. Για μια στιγμή θα την χάσει μες στο βιβλίο για να τη βρει τελικά μπροστά του, στην παραλία! Προφανώς η ιστορία είναι πολυεπίπεδη. Κοιτάζοντάς το, τα παιδιά θα εντυπωσιαστούν από μια περιπέτεια και από το στοιχείο της έκπληξης, οι μεγαλύτεροι θα εκλάβουν ίσως το σχόλιο για τις πολλαπλές πραγματικότητες και τα μεταξύ τους όρια. «Δεν μπορεί κανείς να να φανταστεί τι μπορεί να πει ένα παιδί! Λένε για παράδειγμα ότι οι ήρωες της ιστορίας, τα δυο παιδιά, δεν κρατούν βιβλίο, αλλά ένα είδος τάμπλετ και μιλάνε μεταξύ τους με skype! Τους γοητεύει πολύ η ιστορία», αναφέρει η κ. Γιαννικοπούλου.
Τα βιβλία χωρίς λόγια είναι για όλους, μικρούς και μεγάλους. Έχουν τη δύναμη δε να υπερπηδούν τα εμπόδια της γλώσσας ή της κουλτούρας και να χτίζουν γέφυρες επικοινωνίας. Πρόκειται μάλιστα για βιβλία που διευκολύνουν τη δουλειά με ειδικές ομάδες, όπως συμβαίνει με τα παιδιά- πρόσφυγες, καθώς χτίζουν γέφυρες επικοινωνίας. Εξάλλου, το ιταλικό τμήμα της IBBY (International Board on Books for Young People) εκπόνησε ένα σημαντικό πρόγραμμα με τον τίτλο Silent Books, from the world to Lampedusa and back, το 2012, φροντίζοντας να δημιουργήσει μια βιβλιοθήκη με βιβλία χωρίς λόγια για αυτά τα παιδιά που μπορούν να σχετιστούν άμεσα με το περιεχόμενο και τα νοήματα τους.
*Πολλές πληροφορίες αντλήθηκαν από την εισήγηση «Το εικονογραφημένο βιβλίο χωρίς λόγια» της Αγγελικής Γιαννικοπούλου στο 10o Παγκόσμιο Συνέδριο “Changing Worlds & Signs of the times”, της Ελληνικής Σημειωτικής Εταιρείας.
Η Μελίνα Σιδηροπούλου είναι δημοσιογράφος και Υouth Εducator. Εργαζόταν στην “Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία” και σήμερα συνεργάζεται με περιοδικά, εφημερίδες και δημοσιογραφικά sites. Έχει διδάξει δημοσιογραφία στο ANT1 MediaLab και για τέσσερα χρόνια υλοποίησε με την ομάδα της, το Zoom στο Παρασκήνιο, ένα πρωτότυπο εκπαιδευτικό πρόγραμμα δημοσιογραφίας για εφήβους στη “Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών”.
