Μέχρι πρότινος λειτουργούσαν 22 παιδικές και εφηβικές βιβλιοθήκες και μάλιστα στην ύπαιθρο, σε απομακρυσμένα χωριά και στα νησιά, εκεί όπου τα παιδιά δεν είχαν εύκολα πρόσβαση σε καλά βιβλία. Και όλο αυτό το χρωστάμε σε μία Γαλλίδα που ευεργέτησε όσο λίγοι τη χώρα με ένα σπουδαίο δώρο. Η Annette Gruner Schlumberger (Αννέτ Σλουμπερζέ, 1905-1993) γεννήθηκε στο Παρίσι. Ήταν ανηψιά του Jean Schlumberger, ο οποίος ίδρυσε τον εκδοτικό οίκο NRF και κόρη του Conrad Schlumberger, που μαζί με τον αδερφό του πρωτοπόρησαν εφευρίσκοντας μια νέα μέθοδο ανίχνευσης πετρελαίου. Η γιαγιά της δε, η Marguerite de Witt, ηγήθηκε του κινήματος για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Προερχόμενη, λοιπόν, από μια εύπορη και καλλιεργημένη οικογένεια, η Schlumberger έγινε προστάτιδα των Γραμμάτων, των Τεχνών και των Επιστημών. Μια γυναίκα που είχε ένα μεγάλο όνειρο: να χαρίσει στα παιδιά νέους κόσμους κάθε φορά που θα ανοίγουν ένα βιβλίο.
To 1963 ίδρυσε τον Οργανισμό La joie par la livre, στη Γαλλία, ένα δραστήριο κέντρο που είχε ως στόχο να προάγει τη φιλαναγνωσία προσφέροντας στα παιδιά πρόσβαση στα καλύτερα βιβλία, κάνοντας κριτικές βιβλίων, ενημερώνοντας και εκπαιδεύοντας το προσωπικό ώστε να είναι σε θέση να προσφέρει ουσιαστικό έργο για τα παιδιά. «Ήταν εκείνη που ίδρυσε επίσης την εμβληματική πλέον παιδική βιβλιοθήκη στο Clamart, ένα υποβαθμισμένο προάστιο του Παρισιού, καθώς ήθελε να δώσει ευκαιρίες σε παιδιά που διαφορετικά ίσως δεν θα είχαν πρόσβαση σε βιβλία αυτού του επιπέδου» μας εξηγεί η Ειρήνη Βοκοτοπούλου, κοινωνιολόγος, εξειδικευμένη στην προώθηση της ανάγνωσης και τη λειτουργία των βιβλιοθηκών. Η βιβλιοθήκη (La Petite Bibliothèque Ronde) αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς για τους ανθρώπους των Γραμμάτων και ιστορικό μνημείο της Γαλλίας. Πρόκειται καταρχάς για ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτόνημα του γραφείου L’ Atelier de Montrouge, με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα Gerard Thurnauer. Το μεγαλοπρεπές, πρωτοποριακό κτίριο τόνιζε σημειολογικά πως η γνώση και η αισθητική είναι δικαίωμα κάθε παιδιού, όπου κι αν ζει. «Ήταν πεπεισμένη πως τα παιδιά έχουν ανάγκη για ομορφιά και εκείνη τούς είχε εμπιστοσύνη: το ήξερε, πως τα παιδιά θα μπορούσαν να εκτιμήσουν καθετί όμορφο», γράφει για εκείνη σε σημείωμα της η στενή συνεργάτιδά της, Genevieve Patte.
Η Schlumberger αγαπούσε πολύ την Ελλάδα και συνήθιζε να την επισκέπτεται καθώς διατηρούσε εξοχικό στοn Άγιο Αιμιλιανό, στο Πόρτο Χέλι. «Θέλησε να ιδρύσει και εδώ μια βιβλιοθήκη για παιδιά με τις ίδιες αρχές που άνοιξε η βιβλιοθήκη στο Clamart», συνεχίζει η Ειρήνη Βοκοτοπούλου. Έτσι, το 1979 άνοιξε τις πόρτες της η πρώτη βιβλιοθήκη στην Ελευσίνα, εγκαινιάζοντας ένα νέο κεφάλαιο για τα γράμματα και τον πολιτισμό της χώρας, αφού στη συνέχεια προστέθηκαν άλλες 21 βιβλιοθήκες ανά την Ελλάδα σε συνεργασία, αρχικά, με το Υπουργείο Γεωργίας και τους Αγροτικούς Συνεταιρισμούς της χώρας και βέβαια τη στήριξη του Ιδρύματος Schlumberger. Ποιο ήταν το όραμα; «Να μάθουν (τα παιδιά) το διάβασμα, να ανακαλύψουν διαβάζοντας πώς ζουν οι άντρες, οι γυναίκες και τα παιδιά σήμερα, πώς ζούσαν χθες, πώς θα ζήσουν αύριο, αυτό είναι ένα προνόμιο που θέλησα για τα παιδιά τα απομονωμένα σε βουνά και σε νησιά. Να προετοιμάσεις αυτά τα παιδιά για μια ζωή πιο γεμάτη, που θα την καταλάβαιναν πιο βαθιά, αυτό ήταν για μένα μια κυρίαρχη πεποίθηση. Η πνευματική καλλιέργεια δεν πρέπει να είναι προνόμιο, αλλά δικαίωμα για τον καθένα από τα πρώτα κιόλας παιδικά χρόνια», σημείωνε η ίδια στο εισαγωγικό της σημείωμα στην έκδοση «Οι παιδικές Βιβλιοθήκες στην Ελλάδα της Annette Schlumberger» (εκδ. Κέντρο Παιδικού & Εφηβικού Βιβλίου), υπογράφοντας «η φίλη τους (σ.σ: των παιδιών) Annette».
Βιβλία υψηλής αισθητικής έφταναν από τη Γαλλία για να ταξιδέψουν στη συνέχεια σε κάθε άκρη της Ελλάδας· από το Βελβεντό και το Σουφλί ως τη Ξυλαγανή και την Κρήτη, μέσα από το πρώτο Δίκτυο Βιβλιοθηκών για παιδιά που δημιουργήθηκε τότε. Συντονίστρια και στυλοβάτης του εγχειρήματος στην Ελλάδα υπήρξε η Έλγκα Καββαδία, η οποία έλαβε την εκπαίδευση της στο Παρίσι για να τη μεταλαμπαδεύσει εδώ και υπήρξε στενή συνεργάτης της Schlumberger. «Πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικό να δίνεις σε παιδιά από 4 ως 14 ετών τη δυνατότητα να έχουν το δικό τους χώρο, έναν ήρεμο και πολιτισμένο χώρο. Να έχουν το δικαίωμα επιλογής του βιβλίου τους, του θέματος που θέλουν να δουλέψουν και να μπορούν να δουλέψουν και συγκριτικά αυτά τα θέματα, είναι μια εισαγωγή σε ό,τι ονομάζουμε έρευνα» την ακούμε να λέει στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ της εκπομπής «Παρασκήνιο της ΕΡΤ» (έρευνα: Τέτα Παπαδοπούλου). Βιβλία Τέχνης, φωτογραφίας, αρχιτεκτονικής, βιβλία εικονογραφημένα από τους καλύτερους καλλιτέχνες της εποχής, βιβλία επιστημόνων και αφίσες ερχόντουσαν απο τη Γαλλία επί 22 φορές για να φτάσουν στις 22 βιβλιοθήκες. Έτσι ιδρύθηκε η Εταιρία Παιδικών Βιβλιοθηκών που υπαγόταν αρχικά στη Γραμματεία Νέας Γενιάς αναλαμβάνοντας τον συντονισμό του εγχειρήματος, ενώ αργότερα ονομάστηκε Κέντρο Παιδικού & Εφηβικού Βιβλίου.
Τη φωτογραφία της Annette Schlumberger βλέπουμε σε περίοπτη θέση μόλις μπαίνουμε στη βιβλιοθήκη Search Παιδική Βιβλιοθήκη της Κηφισιάς, μία από τις 22 βιβλιοθήκες που συμμετείχαν τότε σ’ εκείνο το Δίκτυο των Βιβλιοθηκών, βιβλιοθήκες που τροφοδοτούσε με υλικά κι επόπτευε το Κέντρο Παιδικού & Εφηβικού Βιβλίου. H πνευματική κληρονομιά που άφησε η πρωτοβουλία της Schlumberger υπάρχει ακόμα ζωντανή εδώ. Ένας χαρούμενος χώρος με λαχταριστές γωνιές για να διαβάζουν τα παιδιά, έπιπλα στο ύψος τους, εξαιρετικά βιβλία για πλήθος θεμάτων (και όχι μόνο λογοτεχνίας) και παντού έργα των παιδιών- ζωγραφιές, μάσκες, βιβλία, αφίσες, τρισδιάστατες κατασκευές. Γιατί το ζητούμενο είναι τα παιδιά να δημιουργούν μια πρωτογενή σχέση με τα βιβλία που διαβάζουν παράγοντας δικά τους υλικά μέσα από δημιουργικές ασκήσεις. H βιβλιοθήκη είναι το δικό τους «άνδρο», το δεύτερό τους σπίτι. «Τότε ήταν όλα μελετημένα από το Κέντρο Παιδικού κι Εφηβικού Βιβλίου· από τα χρώματα που θα έπρεπε να έχει η βιβλιοθήκη, τα έπιπλα ως και το πλαίσιο που θα έπρεπε να είχαμε για τις αφίσες. Κάθε μήνα λαμβάναμε μια κούτα με βιβλία και ένα αναλυτικό πρόγραμμα για τις δραστηριότητες που θα μπορούσαμε να κάνουμε με τα παιδιά» εξηγεί η Κατερίνα Φρουζάκη, επικεφαλής της βιβλιοθήκης που τη λειτουργεί υποδειγματικά με πληθώρα προγραμμάτων και δράσεων για τα παιδιά.
«Μια βιβλιοθήκη συμβολίζει πάντα μια πιθανότητα, μια δυνατότητα. Οφείλει να ανοίγει τους ορίζοντες για κάθε παιδί μέσα από τα βιβλία και τις δράσεις της. Κάθε μήνα οι βιβλιοθήκες είχαν να ασχοληθούν με ένα θέμα για το οποίο λάμβαναν αναλυτικές οδηγίες, όπως και μια κούτα γεμάτη βιβλία για το συγκεκριμένο θέμα, αφίσες, δίσκους, διαφάνειες» θυμάται η Ειρήνη Βοκοτοπούλου, που ήταν μέλος της ομάδας στο Κέντρο Παιδικού κι Εφηβικού Βιβλίου. Αφίσες από το Μουσείο του Λούβρου, πολυτελείς εκδόσεις και βιβλία από τους καλύτερους εικονογράφους της εποχής έφταναν σε παιδιά σ’ απομακρυσμένες περιοχές της Ελλάδας, ενώ οι εργαζόμενοι, όπως η ίδια, μετάφραζαν με επιμέλεια και μεράκι τα γαλλικά βιβλία και έφτιαχναν επιπλέον ευφάνταστα και δημιουργικά υλικά για τις βιβλιοθήκες. “Στην έδρα του Κέντρου Παιδικού & Εφηβικού Βιβλίου στην Αθήνα, στην οδό Ερμού 56 (αρχικά τα γραφεία βρίσκονταν στην οδό Φιλελλήνων) διοργανώνονταν εκπαιδευτικά σεμινάρια για τους υπεύθυνους των παιδικών βιβλιοθηκών του δικτύου, προκειμένου να υλοποιούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο προγράμματα για τα παιδιά στις βιβλιοθήκες“, συνεχίσει η κ. Βοκοπούλου. “Στα σεμινάρια αυτά δίδασκαν καλλιτέχνες –εικαστικοί, μουσικοί, ηθοποιοί μαθήματα για την υποστήριξη των παιδιών σε εργαστήρια ζωγραφικής, μουσικής ή αφήγησης. Υπήρχαν επίσης θεωρητικές διαλέξεις για θέματα επικοινωνίας ή λογοτεχνίας”.
Οι βιβλιοθήκες, το πνευματικό καταφύγιο των παιδιών
Η ανταπόκριση των παιδιών στάθηκε εντυπωσιακή. Υπολογίζεται πως οι 22 βιβλιοθήκες τότε εξυπηρετούσαν 2.000- 2.200 παιδιά την ημέρα. Γύρω στα 120 παιδιά επισκέπτονταν τη βιβλιοθήκη του Βελβεντού, μία από τις αγαπημένες της Annette Schlumberger. «Επιτέλους στο Βελβεντό. Υψόμετρο 600 μ. Ο αέρας είναι ελαφρύς και μέσα στη βιβλιοθήκη βασιλεύει η χαρά. […] Κάθομαι μαζί με τον δήμαρχο σ’ ένα από τα τραπέζια των παιδιών και μιλάμε για τα διάφορα προβλήματα και για το μέλλον του χωριού. […] Πριν φύγουμε, μου λέει: ‘Η βιβλιοθήκη δεν πρέπει να περιορίζεται στην ανάγνωση βιβλίων. Δημιουργεί ομάδες… Είναι ένα κέντρο, ένας πυρήνας, όπου αναπτύσσονται οι ανθρώπινες σχέσεις. Δεν πρόκειται για ρομαντικές ουτοπίες, αλλά για συγκεκριμένες εμπειρίες. Οπου τα παιδιά γίνονται ικανά να συμμετέχουν στη διαμόρφωση της κοινωνίας του Αύριο’, δήλωνε η ίδια το 1984*. Η παρουσία της ήταν πάντοτε διακριτική, αθόρυβη. Για τα παιδιά, ήταν η «κυρία Άννα», όπως συνήθιζαν να την αποκαλούν.
Ωστόσο, το 2010 με απόφαση του Yπ. Παιδείας καταργήθηκε το Κέντρο Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου (το οποίο εντασσόταν κάθε τόσο και σε άλλο κρατικό φορέα) και οι βιβλιοθήκες αφήνονται κυριολεκτικά στην τύχη τους. Μόνο δύο, η βιβλιοθήκη της Κηφισιάς και η βιβλιοθήκη στο Μέτσοβο, ήταν τελικά οι μόνες που δεν έκλεισαν, εξασφαλίζοντας πόρους και συνεργασίες (η δεύτερη δε χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Αβέρωφ). Επίσης στο Βελβεντό Κοζάνης, μία βιβλιοθήκη που είχε ιδιαίτερη θέση στην καρδιά της κυρίας Schlumberger, κινητοποιήθηκε η δραστήρια τοπική κοινωνία και σχημάτισε την ομάδα Φίλων της Παιδικής Βιβλιοθήκης που στη συνέχεια βρήκε στήριξη των συμπατριωτών τους στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ και κατόρθωσε να ανοίξει και πάλι τη βιβλιοθήκη των παιδιών. Προσπάθειες γίνονται επίσης στην Ξυλαγανή Ροδόπης και στον Πύργο Κρήτης κι ασφαλώς είναι να αναρωτιέται κανείς για ακόμη μια φορά πώς είναι δυνατόν να απαξιώνεται το έργο τόσων ετών, ένα επιτυχημένο μοντέλο κι ασφαλώς ένα τόσο πολύτιμο δώρο που δόθηκε στην Ελλάδα τόσο απλόχερα.
Ίσως δεν υπάρχουν καταλληλότερα λόγια από την ευχή της μικρής Μελίνας από τη βιβλιοθήκη Search της Κηφισιάς που να συνοψίζουν τι σημαίνει για τα παιδιά η βιβλιοθήκη: «Εύχομαι η βιβλιοθήκη να γεμίσει με μικρούς και μεγάλους που λαχταρούν το διάβασμα και με τρυφερό βλέμμα να διαλέγουν τα φωτεινά αυτά λαμπάκια που ομορφαίνουν τη βιβλιοθήκη και τη ζωή μας: τα βιβλία».
Ευχαριστούμε θερμά την Κατερίνα Φρουζάκη και την Ειρήνη Βοκοτοπούλου για τις πληροφορίες και τα αρχεία που τα συγγράματα που μας έδειξαν από το προσωπικό τους αρχείο.
Περισσότερες πληροφορίες:
Παρασκήνιο: Η χαρά μέσα από το βιβλίο: Οι παιδικές βιβλιοθήκες της Αννέτ Γρινέρ Σλουμπερζέ (Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ):
*Απόσπασμα από το άρθρο της εφημερίδας Καθημερινή .
Η Μελίνα Σιδηροπούλου είναι δημοσιογράφος και Υouth Εducator. Εργαζόταν στην “Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία” και σήμερα συνεργάζεται με περιοδικά, εφημερίδες και δημοσιογραφικά sites. Έχει διδάξει δημοσιογραφία στο ANT1 MediaLab και για τέσσερα χρόνια υλοποίησε με την ομάδα της, το Zoom στο Παρασκήνιο, ένα πρωτότυπο εκπαιδευτικό πρόγραμμα δημοσιογραφίας για εφήβους στη “Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών”.
