Ένα από τα πιο δύσκολα κομμάτια στην έκδοση ενός ξενόγλωσσου παιδικού βιβλίου στα ελληνικά είναι η μετάφραση. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, η μητρική του, την οποία κατέχει και δουλεύει σωστά, οι ιδιωματισμοί, τα παιχνιδιάρικα στιχάκια και οι ομοιοκαταληξίες κάνουν το πρωτότυπο κείμενο να μοιάζει σαν ένα τεράστιο κύμα που ο μεταφραστής θα πρέπει να το δαμάσει με σανίδα τις γλωσσικές του γνώσεις και τη φαντασία του. Αν δεν τα καταφέρει, το κύμα θα τον καταπιεί και θα τον ξεβράσει μισοπνιγμένο στην ακτή. Αν όμως, κατορθώσει να το αποδώσει χωρίς να χάσει ίχνος από τη μαγεία του, τότε το κύμα τον βγάζει στην ακτή πάνω στη σανίδα του, στεγνό και νικητή. Η δυσκολία στη μετάφραση ενός παιδικού βιβλίου αυξάνει αν λάβουμε υπόψη μας ότι το κείμενο είναι πολλές φορές σαφώς πιο μικρό σε έκταση από ένα βιβλίο εφήβων ή ακόμα και ενηλίκων, αφήνοντας έτσι πολύ στενά περιθώρια για “άπλωμα”, καθώς πρέπει πάν
τα να συμβαδίζει και με την εικονογράφηση. Με αφορμή διάφορα ξενόγλωσσα βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά και πολλά που θα βγουν ακόμη, αναζητήσαμε απαντήσεις σε “καυτές” ερωτήσεις για το δύσκολο αυτό έργο. Και οι πιο κατάλληλοι για να μας δώσουν τις απαντήσεις που ψάχνουμε είναι τέσσερις συγγραφείς και μεταφραστές παιδικών βιβλίων: η Αργυρώ Πιπίνη, ο Φίλιππος Μανδηλαράς, η Μάρω Ταυρή και ο Αντώνης Παπαθεοδούλου. Κάθε μέρα και ένας από αυτούς θα μας μιλάει για την ομορφιά της μετάφρασης, τις δυσκολίες και τις παγίδες. Ξεκινάμε, λοιπόν, την εβδομάδα με την Αργυρώ Πιπίνη, βραβευμένη συγγραφέα (2015 – Περιοδικό Ο Αναγνώστης) και μεταφράστρια (2012 – Ελληνική Εταιρία Μεταφραστών Λογοτεχνίας) και ηθοποιό.
Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι να μεταφραστεί ένα παιδικό βιβλίο;
Η μετάφραση είναι μοναχική και δύσκολη δουλειά. Κατά μία έννοια είναι πιο δύσκολη κι από τη συγγραφή. Στη μετάφραση τελικός στόχος δεν είναι μόνο η μεταγραφή, η απόδοση του κειμένου αλλά, κυρίως, του πνεύματος του βιβλίου με απώτερο σκοπό την πλήρη συγχώνευση και των δύο.
Το γεγονός ότι συνήθως πρόκειται για μικρά σε έκταση έργα δυσκολεύει ή διευκολύνει τη μετάφραση;
Κάθε συγγραφέας δημιουργεί ένα μαγικό, προσωπικό σύμπαν με λίγες ή περισσότερες λέξεις που ο μεταφραστής καλείται να αναδημιουργήσει. Πιστεύω ότι τόσο τα εκτενή όσο και τα μικρά σε έκταση κείμενα έχουν δυσκολίες, διαφορετικού είδους δυσκολίες. Ο χρόνος τον οποίο αφιερώνεις στα ‘μικρά’ κείμενα μπορεί να είναι λιγότερος λόγω της έκτασής τους, αλλά ο εσωτερικός ρυθμός είναι το ζητούμενο, μιας και είναι κείμενα που κατά κύριο λόγο διαβάζονται δυνατά.
Ποιες είναι οι παγίδες στις οποίες μπορεί να πέσει ο μεταφραστής;
Ο μεταφραστής αντιμετωπίζει πολλών ειδών παγίδες: της υπεραπλούστευσης στην απόδοση του αρχικού κειμένου (στα βιβλία για παιδιά είναι κάτι συνηθισμένο), της αδυναμίας σύνδεσης των ενοτήτων του κειμένου ώστε να υπάρχει ροή στα ελληνικά. Ο μεταφραστής πρέπει να είναι υποψιασμένος, να αποφεύγει τα ναρκοπέδια. Αν και επαγγελματίας, ίσως πρέπει να μην αναλαμβάνει κάποια κείμενα που βλέπει ότι δεν του ταιριάζουν, που δεν μπορεί να φέρει εις πέρας. Και, βέβαια, πρέπει να διαβάζει, να ενημερώνεται, να ακούει τη γλώσσα στην οποία μεταφράζει. Υπάρχουν μεταφραστές με πολύ πλατιά γκάμα έκφρασης και σπουδαία κατάρτιση κι αυτό είναι υπέροχο.
Τι γίνεται με τη μετάφραση και απόδοση κειμένων που είναι γραμμένα με τη μορφή των στίχων, των λογοπαίγνιων, τι γίνεται με τους νεολογισμούς, τις ομοιοκαταληξίες, τις λέξεις που είναι δημιουργήματα του συγγραφέα και κυρίως πως μπορεί ένας μεταφραστής να παραμείνει πιστός στο χιούμορ του συγγραφέα και να αποδώσει στο ακέραιο τα νοήματα;
Πολλά θέματα, πολύ μεγάλη συζήτηση. Στη μετάφραση πρέπει να διαβάζεις τα λόγια ενός άλλου συγγραφέα αλλά και πέρα απ’ αυτά, πρέπει να αφουγκράζεσαι τις σκέψεις του. Η δομή και το παιχνίδι με τις λέξεις είναι διαφορετικό σε κάθε γλώσσα. Θεωρώ πως υπάρχουν βιβλία τα οποία έχουν αποδοθεί ιδανικά και κείμενα που δε γίνεται να μεταφραστούν: κάποια λογοπαίγνια, κάποια αστεία δεν μεταγράφονται. Τώρα όσον αφορά τη μετάφραση κειμένων που είναι γραμμένα σε στίχο: η αγγλική γλώσσα έχει κάτι ευσύνοπτο, ενώ η ελληνική είναι αναλυτική κι αυτό προσθέτει πόντους δυσκολίας στη μετάφραση και τον ρυθμό. Ένα παράδειγμα από την παιδική ιστορία της Sylvia Plath The Bed Book για να δούμε πόσο ‘απλωμένο’ βγαίνει το ελληνικό κείμενο:
Pocket-size Beds
And Beds for Snacks
Tank Beds, Beds
On Elephant Backs.
Και η απόδοση:
Κρεβάτια που μέσα σε τσέπες χωράνε,
Κρεβάτια με λιχουδιές για όσους πεινάνε,
Κρεβάτια σαν άρματα θωρακισμένα,
Σε πλάτη ελέφαντα σκαρφαλωμένα.
Ποιο είναι τελικά το ζητούμενο από μία μετάφραση παιδικού βιβλίου: να μείνεις πιστός στο αρχικό κείμενο ή να το αποδώσεις με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνεται εύκολα κατανοητό από τα παιδιά στη γλώσσα που μιλούν;
Ο μεταφραστής αποτελεί μια γέφυρα ανάμεσα στον συγγραφέα και τους αναγνώστες. Κάθε μεταφραστής διαλέγει πώς θα χτίσει αυτή τη γέφυρα, ποια εργαλεία και υλικά θα χρησιμοποιήσει προσθέτοντας, αφαιρώντας αλλά, κυρίως, στήνοντας αυτί και ακούγοντας την ανάσα του συγγραφέα, τον δισταγμό του πριν την επιλογή μιας συγκεκριμένης λέξης. Έχω ξαναπεί πως από έναν μεταφραστή απαιτούνται χαμαιλεοντικές ικανότητες ηθοποιού.
Διαβάστε τις απαντήσεις του Φίλιππου Μανδηλαρά, της Μάρως Ταυρή και του Αντώνη Παπαθεοδούλου.
