Η μετάφραση είναι ένα δύσκολο έργο που συχνά μοιάζει με λαβύρινθο που κρύβει πολλές παγίδες.
“Το βιβλίο δεν φτάνει να γίνει απλώς κατανοητό… αν στη μητρική του γλώσσα σε συγκινεί, σε ξεσηκώνει, σε κάνει να γελάς, σου δίνει μια και σε στέλνει, σε κινητοποιεί, σε εμπνέει, αν σου κρύβει μια έκπληξη, πρέπει τα ίδια ακριβώς, να κάνει και με τα παιδιά που μιλούν τη γλώσσα στην οποία μεταφράζεις“. Αυτό υποστηρίζει ο Αντώνης Παπαθεοδούλου, βραβευμένος συγγραφέας και μεταφραστής, που με τις απαντήσεις του “κλείνει” το αφιέρωμα της Κόκκινης Αλεπούς στη μετάφραση παιδικών βιβλίων, με το οποίο ελπίζουμε να ρίξαμε λίγο φως στο δύσκολο και πολύ απαιτητικό έργο των μεταφραστών.
Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι να μεταφραστεί ένα παιδικό βιβλίο;
Είναι πολύ δύσκολη δουλειά. Εδώ που τα λέμε όπως και κάθε δουλειά που γίνεται με ευθύνη, με αγάπη προς το αντικείμενο και με σεβασμό. Θέλει προσοχή και αφοσίωση και θέλει να τιμάς και το έργο και το παιδικό κοινό στο οποίο θα το απευθύνεις. Ο σπουδαίος μεταφραστής Αχιλλέας Κυριακίδης, το έργο του οποίου παρακολουθώ και θαυμάζω, χρησιμοποιεί συχνά το ρήμα “δεξιώνομαι” όταν μιλά για τη μετάφραση. Ο μεταφραστής δεξιώνεται τον δημιουργό και το έργο, στη γλώσσα της χώρας του. Μου αρέσει το “δεξιώνομαι” γιατί τα λέει όλα. Νομίζω ότι αυτό το ρήμα κάπως με έμαθε πώς να φέρομαι στα βιβλία που μου εμπιστεύονται να μεταφράσω.
Το γεγονός ότι συνήθως πρόκειται για μικρά σε έκταση έργα δυσκολεύει ή διευκολύνει τη μετάφραση;
Συνήθως δυσκολεύει. Γιατί όσο λιγότερες οι λέξεις, τόσο πιο προσεκτικά επιλεγμένες, τόσο πιο προσεγμένα τοποθετημένες από τους δημιουργούς του βιβλίου και κατ’ επέκταση τόσο πιο δύσκολο να κάνεις τις αντίστοιχες σωστές επιλογές.
Ποιες είναι οι παγίδες στις οποίες μπορεί να πέσει ο μεταφραστής;
Η ευκολία, η βιασύνη, οι προφανείς λύσεις, η λανθασμένη πεποίθηση ότι τα παιδιά αναγνώστες μπορεί και να αρκούνται σε κάτι λιγότερο.
Τι γίνεται με τη μετάφραση και απόδοση κειμένων που είναι γραμμένα με τη μορφή των στίχων, των λογοπαίγνιων, τι γίνεται με τους νεολογισμούς, τις ομοιοκαταληξίες, τις λέξεις που είναι δημιουργήματα του συγγραφέα και κυρίως πως μπορεί ένας μεταφραστής να παραμείνει πιστός στο χιούμορ του συγγραφέα και να αποδώσει στο ακέραιο τα νοήματα;
Αν οι στίχοι ή η εσωτερική ομοιοκαταληξία ή το χιούμορ ή το λογοπαίγνιο ή -πολύ σημαντικό στο παιδικό βιβλίο- η δημιουργική συνύπαρξη με την εικόνα, δεν μεταφράζονται με κάποια προφανή επιλογή, τότε πολλοί μεταφραστές και εδώ και στο εξωτερικό αδιαφορούν, ξεπερνούν και απαλείφουν το συγκεκριμένο στοιχείο ή το διασκευάζουν προς το απλούστερο. Όμως την ψυχή και τη δύναμη ενός παιδικού βιβλίου τη συναποτελούν όλα αυτά μαζί και όσο πιο καλό το βιβλίο, τόσο πιο αριστοτεχνικά και άρρηκτα δεμένα είναι μεταξύ τους. Αν αρχίσεις και αφαιρείς φτιάχνεις ένα πολύ πιο αδύναμο βιβλίο κι αυτό είναι άδικο.
Για να μπορέσει ο μεταφραστής να τιμήσει το έργο και να αντεπεξέλθει, είναι σημαντικό να βλέπει κάθε τέτοιο “γρίφο” ως πρόκληση. Και να του αρέσουν οι προκλήσεις. Μεταφράζω μόνο picture books και πολλά από αυτά έμμετρα γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, γιατί μου αρέσει η διαδικασία του να ψάχνω τις απαντήσεις σε αυτά τα δύσκολα ζητούμενα. Συχνά βοηθάει ο μεταφραστής να γράφει και ο ίδιος. Γιατί αφιερώνει την προσοχή που θα αξίωνε και από τον δικό του μεταφραστή. Κι ακόμη είναι πολύ σημαντική η επαφή με τους δημιουργούς, να ρωτάς, να συζητάς τις αμφιβολίες σου. Έχω συζητήσει πολύ συχνά με τους ίδιους τους δημιουργούς για τις αποδόσεις των ονομάτων, των τίτλων, για τη λογική πίσω από την επιλογή μιας συγκεκριμένης λέξης. Μια φορά ηχογράφησα την έμμετρη μετάφραση για να τη στείλω σε συγγραφέα που δε μιλά ελληνικά μόνο και μόνο για να ακούσει το ρυθμό του κειμένου της…
Ποιο είναι τελικά το ζητούμενο από μία μετάφραση παιδικού βιβλίου: να μείνεις πιστός στο αρχικό κείμενο ή να το αποδώσεις με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνεται εύκολα κατανοητό από τα παιδιά στη γλώσσα που μιλούν;
Τα ζητούμενα είναι πολλά και χρειάζεται να τα ιεραρχήσει κανείς ανάλογα με το βιβλίο. Να μείνεις πιστός στο ύφος του συγγραφέα είναι το προφανές. Αλλά υπάρχουν κι άλλα εξίσου σημαντικά, να μείνεις πιστός σε αυτή την αόρατη αφήγηση που δημιουργείται κάπου στη μέση ανάμεσα στο κείμενο και την εικόνα, να φροντίσεις στα σημεία που σκάνε στα γέλια τα αγγλόφωνα ή τα ισπανόφωνα παιδιά, στα ίδια σημεία να σκάσουν στα γέλια και τα ελληνόφωνα, να τιμήσεις την πρωτοτυπία της ιδέας, την προσεκτική επιλογή των λέξεων… Το βιβλίο δεν φτάνει να γίνει απλώς κατανοητό… αν στη μητρική του γλώσσα σε συγκινεί, σε ξεσηκώνει, σε κάνει να γελάς, σου δίνει μια και σε στέλνει, σε κινητοποιεί, σε εμπνέει, αν σου κρύβει μια έκπληξη, πρέπει τα ίδια ακριβώς, να κάνει και με τα παιδιά που μιλούν τη γλώσσα στην οποία μεταφράζεις. Και, όσο γίνεται, με τον τρόπο που επέλεξαν οι δημιουργοί του να το επιτύχουν αυτό, όχι με τον δικό σου τρόπο. Αυτό είναι νομίζω το ζητούμενο.
Δείτε τι μας απάντησαν η Αργυρώ Πιπίνη, ο Φίλιππος Μανδηλαράς και η Μάρω Ταυρή.
