Πριν λίγο καιρό είδαμε στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, ευτυχώς πριν ακόμα αυτά κλείσουν λόγω της πανδημίας, μια νέα σειρά εικονογραφημένων βιβλίων με βιογραφίες σπουδαίων ανθρώπων. Το πρώτο από αυτά είχε θέμα τους αγωνιστές του 1821, ενώ το δεύτερο σημαντικούς Έλληνες καλλιτέχνες. Συγγραφέας της νέας αυτής σειράς βιβλίων είναι η Αγγελική Δαρλάση, η οποία μίλησε στην Κόκκινη Αλεπού για τα δύο πρώτα βιβλία της σειράς “Οι μεγάλοι… μικροί“, αλλά και την επικείμενη κυκλοφορία της διασκευής του έργου της Αλκης Ζέη, Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, σε μορφή graphic novel.
Ας μιλήσουμε αρχικά για τη σειρά «Οι Μεγάλοι… μικροί». Η αλήθεια είναι πως αποτελεί τάση στον χώρο του παιδικού βιβλίου εδώ και μία τριετία τουλάχιστον να κυκλοφορούν βιογραφίες σπουδαίων ανθρώπων, γυναικών και ανδρών, με τέτοιο κείμενο που να γίνεται κατανοητό ακόμα και από πολύ μικρές ηλικίες. Τι διαφορά έχει η σειρά αυτή που δημιουργήσατε σε σχέση με άλλες που κυκλοφορούν στην αγορά;
Οι ιστορίες στη σειρά «Οι Μεγάλοι… μικροί» αφορούν την παιδική ή εφηβική ηλικία αυτών των σημαντικών ανθρώπων. Είναι ιστορίες που θα μπορούσαν να έχουν ζήσει, και κάποιες τις έχουν ζήσει λίγο πολύ όπως τις περιγράφω ή κάπως ανάλογα. Ταυτόχρονα είναι ιστορίες στις οποίες τα παιδιά-αναγνώστες μπορούν ν’ αναγνωρίσουν παρόμοια ή ανάλογα περιστατικά, καταστάσεις, χαρακτηριστικά δικά τους ή κάποιου φίλου τους. Σκεφτόμουν ότι το να σου λένε ότι ο τάδε είναι σημαντικός επειδή έκανε αυτό ή το άλλο, όταν είσαι παιδί μπορεί και να μη σου λέει τίποτα. Όταν όμως βλέπεις πως αυτός ο σημαντικός άνθρωπος υπήρξε κάποτε παιδί όπως εσύ και μάλιστα έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει μικρά ή μεγαλύτερα προβλήματα και δεν το έβαλε κάτω και τα αντιμετώπισε και προχώρησε στη ζωή του κι έγινε ο τάδε ή η δείνα που θαυμάζουμε, ε, τότε αποκτά άλλο ενδιαφέρον. Ή όταν δεις πως κάποια πράγματα που βιώνουμε στην παιδική μας ηλικία μπορεί να παίξουν καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα εξέλιξη και πορεία μας ως ενηλίκων. Διαβάζοντας, λοιπόν, αυτές τις ιστορίες των παιδιών που αργότερα έγιναν σημαντικοί μπορεί και να παρακινηθείς, να ενδιαφερθείς να μάθεις τι συνέβη σ’ αυτά τα παιδιά μεγαλώνοντας. Και ταυτόχρονα να εμπνευστείς, ώστε να μην το βάλεις κάτω ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που τυχόν αντιμετωπίζεις.
Το κείμενο είναι κατά βάση προϊόν μυθοπλασίας που «πατάει» όμως σε κάποια αφήγηση, κάποιο γεγονός. Δεν παρουσιάζεται δηλαδή απλώς η βιογραφία, αλλά διανθίζεται με στοιχεία λογοτεχνικά. Για ποιον λόγο έγινε αυτή η επιλογή, γιατί όχι μόνο ένα χρονολόγιο των βασικών γεγονότων της ζωής τους;
Οι ιστορίες μου είναι κατά βάση προϊόν μυθοπλασίας, η οποία όμως προκύπτει από πραγματικά βιογραφικά στοιχεία ακόμα και περιστατικά που μπορεί και οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές να έχουν αφηγηθεί (όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των Μπαλάφα, Αγγελόπουλου). Αλλιώς, συνδυάζω τα βιογραφικά στοιχεία ή τις αφηγήσεις της παιδικής ηλικίας και φαντάζομαι το περιστατικό και την ιστορία που θα μπορούσε να προκύψει (όπως π.χ. στην περίπτωση του Κουν, του Τσαρούχη κ.ά). Κι άλλοτε μπορεί να έχω έως κι ελάχιστα στοιχεία κι η ιστορία μου να μου βγει από τη γενικότερη σχέση που αναπτύσσω και την εντύπωση που δημιουργώ απ’ όσα διαβάζω για τον ήρωα της ιστορίας μου (όπως στην περίπτωση της Βάσως Κατράκη ή των αγωνιστών του 1821). Μέσα από τη λογοτεχνία αυτοί οι σημαντικοί άνθρωποι δεν παρουσιάζονται απλώς ως ονόματα, είναι οι ήρωες μιας ιστορίας… Ζωντανεύουν αλλιώς. Αποκτούν άλλη υπόσταση και μπορούμε να τους οικειοποιηθούμε με διαφορετικό και πιο ουσιαστικό τρόπο. Να εμβαθύνουμε αναπτύσσοντας μια προσωπική σχέση με τον πρωταγωνιστή της ιστορίας – κάτι εντελώς διαφορετικό ποιοτικά απ’ ό,τι αν διαβάζαμε απλώς ένα χρονολόγιο.
Τόσο στο βιβλίο «Οι αγωνιστές του 1821» όσο και στο «Οι καλλιτέχνες» υπάρχουν συγκεκριμένα ονόματα που βλέπουμε να παρουσιάζονται. Με ποια κριτήρια γίνεται η επιλογή για το κάθε βιβλίο της σειράς; Ποια ονόματα έμειναν εκτός αν και θα θέλατε να έχουν συμπεριληφθεί;
Βασικό κριτήριο είναι να υπάρχει κάποιο μικρό ή μεγαλύτερο πρόβλημα στην παιδική ή εφηβική ηλικία που να προκύπτει από τα βιογραφικά στοιχεία της συγκεκριμένης προσωπικότητας. Άλλοτε μπορεί να είναι η ορφάνια, άλλοτε τα προβλήματα στο σχολείο, τα προβλήματα στον περίγυρο, τα προβλήματα εξαιτίας του χαρακτήρα τους. Αλλά θα πρέπει να υπάρχει κάποιο τέτοιο στοιχείο που να προκύπτει εμφανώς από το βιογραφικό τους. Αν δεν υπάρχει, δεν επινοώ κάποιο πρόβλημα κι έτσι εγκαταλείπω, αναγκαστικά, τη συγκεκριμένη προσωπικότητα – όσο κι αν τη θαυμάζω. Αυτός ήταν εξαρχής ο οδηγός μου κι ένα βασικό κριτήριο επιλογής των ονομάτων που θα έμπαιναν στη σειρά, σε κάθε βιβλίο. Αλλιώς πραγματικά πώς να διαλέξεις ανάμεσα σε τόσους αγωνιστές, σε τόσους καλλιτέχνες, σε τόσους επιστήμονες κ.λπ. Και σίγουρα έχει να κάνει και με την έμπνευση και με τη μυθοπλασία που μου προκύπτει. Αν μου βγαίνει μια μάλλον αδιάφορη ιστορία, δεν θα τη συμπεριλάβω.
Έναν αγωνιστή που πολύ αγαπώ και ξεχωρίζω, και ο οποίος δεν μπήκε στο βιβλίο μου, είναι ο Νικήτας Σταματελόπουλος, γνωστός ως Νικηταράς. Κι αυτό επειδή, συγκριτικά με άλλους, δεν είχε τόσο δύσκολη ζωή στα παιδικά του χρόνια. Αισιοδοξώ ότι θα γράψω κάποια στιγμή κάτι άλλο που έχω στον νου μου γι’ αυτόν. Όπως επίσης, στο βιβλίο με τους καλλιτέχνες είδατε πως απουσιάζει η τέχνη της Μουσικής. Κι αυτό επειδή εκεί μαζεύτηκαν πολλές κι ενδιαφέρουσες περιπτώσεις, αφού στη Μουσική δεν είναι μόνο οι συνθέτες, αλλά κι οι εκτελεστές, οι μαέστροι, οι τραγουδιστές κ.λπ. Κι έτσι αποφάσισα πως θα γίνει ένα ξεχωριστό βιβλίο γι’ αυτούς.
Θα υπάρξουν κι άλλα βιβλία στη σειρά αυτή, πέρα από τους μουσικούς που ήδη αναφέρατε;
Το επόμενο της σειράς, που θα βγει την Άνοιξη, είναι οι Επιστήμονες (ανάμεσά τους η Αμαλία Φλέμινγκ, ο Γιώργος Παπανικολάου, η Σέμνη Καρούζου, ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή). Θ’ ακολουθήσουν Οι Μουσικοί, Οι Πολιτικοί και Οι Λογοτέχνες.
Τη Δευτέρα 7 Δεκεμβρίου θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μεταίχμιο ένα βιβλίο ιδιαίτερο, μια διασκευή στο έργο της Άλκης Ζέη «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου» σε μορφή graphic novel σε σχέδιο του Δημήτρη Μαστώρου. Πώς προέκυψε η ιδέα και ποιες ηταν οι προκλήσεις στη διασκευή του;
Η ιδέα ήταν της εκδότριας Ελένης Παπαγεωργίου και συμφωνήσαμε όλοι με μεγάλο ενθουσιασμό, με προεξάρχουσα την Άλκη Ζέη. Νομίζω πως η βασική πρόκληση ήταν να σταθούμε αντάξιοι της εμπιστοσύνης που μας έδειξαν ως δημιουργούς τόσο η συγγραφέας όσο και οι εκδότες και να δημιουργήσουμε ένα νέο βιβλίο που αν και σαφώς θα επρόκειτο για κάτι διαφορετικό να μην προδίδει, στο μέτρο του δυνατού, τις βασικές αρχές και το ύφος του πρωτοτύπου.
Το βιβλίο αυτή της Άλκης Ζέη είναι ένα από τα πιο σπουδαία έργα ελληνικής νεανικής λογοτεχνίας. Φοβηθήκατε καθόλου όταν ξεκινήσατε να το δουλεύετε ότι με τη διασκευή ίσως κάτι χαθεί;
Μα το γνωρίζαμε πως εξ ορισμού θα χαθεί κάτι. Πάντα συμβαίνει αυτό όταν μιλάμε για μεταγραφή από ένα είδος σε κάποιο άλλο, για διασκευή από μια τέχνη σε κάποια άλλη κι ειδικά από μυθιστόρημα. Κι εδώ που τα λέμε αν δεν χαθεί κάτι, μάλλον κάπου έχει γίνει λάθος. Με την έννοια πως πρέπει πρωτίστως να εξυπηρετήσεις τις αρχές και τους κανόνες του είδους, της τέχνης στην οποία καλείσαι να μεταγράψεις, να διασκευάσεις. Πώς λοιπόν θα χωρέσεις σωστά όλον αυτόν τον όγκο (πλοκή, εσωτερική δράση-ψυχισμός) π.χ. σε μια ταινία ή στην περίπτωσή μας σ’ ένα graphic novel; Κρατάς αυτά που εσένα συγκινούν, αγγίζουν, χρειάζονται για να ανταποκριθούν στους κανόνες, στη γλώσσα της νέας μορφής, δημιουργώντας στην ουσία τη δική σου οπτική, τη δική σου ματιά, το δικό σου βιβλίο.
Είστε και θεατρική συγγραφέας, άρα γνωρίζετε τη μορφή ενός σεναρίου. Τι διαφορές ή ομοιότητες βρήκατε στη διασκευή του πεζού κειμένου σε σενάριο για κόμικ;
Η δημιουργία ενός κόμικ θεωρώ πως μεγαλύτερη σχέση έχει με το κινηματογραφικό σενάριο παρά με το θεατρικό έργο. Στο θεατρικό έργο, με την παραδοσιακή του μορφή για το κειμενοκεντρικό θέατρο, φορέας της σκηνικής δράσης είναι ο διάλογος, άρα και πάλι ο λόγος. Αντίθετα στο σενάριο καλείσαι να πεις μια ιστορία με εικόνες∙ στον κινηματογράφο με κινούμενες εικόνες, στο graphic novel με «ακίνητες» που όμως αποτυπώνουν δυναμική κι ένταση, που προωθούν τη δράση τόσο την εξωτερική όσο και την εσωτερική. Η αφηγηματική γλώσσα, λοιπόν, είναι η εικόνα κι όχι ο λόγος όπως σ’ ένα πεζογράφημα. Κι εκεί βρίσκεται η βασική και ουσιαστική διαφορά τους.
Συμμετείχε η συγγραφέας του στη διασκευή του έργου της; Ποια ήταν η άποψή της γι’ αυτό; Έκανε παρατηρήσεις, είχε απορίες;
H Άλκη Ζέη με το που πρωτοάκουσε την ιδέα, ενθουσιάστηκε. Στην πρώτη συνάντηση, που βρεθήκαμε όλοι μαζί στο πατάρι των εκδόσεων, το πρώτο που μας είπε, σ’ εμένα και στον Δημήτρη Μαστώρο, με το χαρακτηριστικό της σκανταλιάρικο ύφος, ήταν «Σας λυπάμαι!». Όπως μου έλεγε συχνά, η ίδια δεν θα μπορούσε να το κάνει αυτό ποτέ. Αλλά κάθε φορά έλεγε, ειδικά στον Δημήτρη που τον είχε γνωρίσει κι όταν ήταν μικρό παιδί, «Με θάρρος, προχωράμε!». Η απόφαση να μην είναι πολύχρωμη η εικόνα ήταν δική της, με την οποία συμφωνούσαμε κι ο Δημήτρης κι εγώ. Της δείξαμε τα πρώτα δείγματα κειμένου, είδε τα πρώτα σκίτσα, της άρεσε πολύ το μουτράκι του Πέτρου. Μόνο θετικά είχε να πει. Μας εμπιστεύτηκε απόλυτα και μας άφησε να προχωρήσουμε όπως νομίζαμε. Ανυπομονούσε, όπως κι εμείς, να δει το βιβλίο ολοκληρωμένο – και δυστυχώς για όλους μας δεν πρόλαβε.
Για ποιον λόγο αποφασίστηκε η μεταφορά του βιβλίου της Ζέη σε graphic novel; Έχει να κάνει με το γεγονός ότι τα μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά, που οι γονείς τους σταματάνε να τους διαβάζουν επειδή πλέον έχουν κατακτήσει την ικανότητα της ανάγνωσης, δε διαβάζουν μόνα τους ή μήπως ήταν ένας τρόπος να «φρεσκαριστεί» το έργο της Ζέη; Κι αν ισχύει το τελευταίο, έχουν ανάγκη τα «κλασικά» έργα για φρεσκάρισμα ώστε να αρχίσουν να αφορούν τις νέες γενιές;
Δεν ξέρω να σας πω το γιατί. Ηταν μια ιδέα της εκδότριάς, της Ελένης Παπαγεωργίου. Δεν νομίζω όμως ότι αρχικά τα σκέφτηκε κανείς απ’ όλους μας όλα αυτά. Τόσο στην Άλκη Ζέη όσο στους εκδότες και σ’ εμάς τους δημιουργούς μας φάνηκε μια πολύ ωραία ιδέα. Τα άλλα, δηλαδή για παράδειγμα ότι τα παιδιά δε διαβάζουν όσο θα θέλαμε, μάλλον έπονται. Ως δημιουργούς τόσο εμένα όσο και τον Δημήτρη Μαστώρο, που ανήκει ηλικιακά σε αρκετά μικρότερή μου γενιά, το συγκεκριμένο βιβλίο μάς είχε συγκινήσει ως παιδιά και μας συγκινεί ακόμη βαθιά. Το ν’ ασχοληθούμε μαζί του ήταν μια δημιουργική πρόκληση και ταυτόχρονα φόρος τιμής σε μια συγγραφέα που αγαπάμε και, που προσωπικά μιλώντας, επηρέασε τη συγγραφική μου αντίληψη για το τι σημαίνει γράφω για παιδιά και νέους.
Δεν θεωρώ ότι πρόκειται για φρεσκάρισμα ή ότι το έργο της Ζέη έχει ανάγκη από φρεσκάρισμα. Τα κλασικά έργα αν παραμένουν κλασικά είναι επειδή μπορούν να συγκινούν, να συνομιλούν με τους αναγνώστες τους διαχρονικά, αναγνώστες κάθε εποχής κι εν τέλει όσο παλιά κι αν γράφηκε ένα βιβλίο καταφέρνει ν’ αναδεικνύεται, κάθε φορά, σύγχρονο. Και η καλή λογοτεχνία μπορεί και το κάνει αποδεδειγμένα αυτό. Όπως το έχει αποδείξει και το συγκεκριμένο βιβλίο με το οποίο μεγάλωσαν γενιές και γενιές αναγνωστών.
Τα graphic novel και τα κόμικς είναι ένας τρόπος να φέρεις τον μικρό σε ηλικία αναγνώστη σε επαφή με το βιβλίο γενικά;
Μα φυσικά και είναι. To graphic novel είναι βιβλίο κι έχει κι αυτό την τεχνική και την τέχνη του. Απλώς είναι μια διαφορετική τέχνη από αυτή της πεζογραφίας. Στην προσπάθειά μας να ενθαρρύνουμε μια αναγνωστική κουλτούρα ως συμπληρωματική αντιλαμβάνομαι μεταξύ τους σχέση. Κι όπως υπάρχουν καλά κι όχι και τόσο καλά βιβλία, έτσι υπάρχουν καλά κι όχι τόσο καλά graphic novel. Τα κόμικς έτσι όπως τα είχαμε συνηθίσει ή μάθει οι παλιότεροι πάντα είχαν τους φανατικούς αναγνώστες τους. Και πλέον κι αυτά συνεχώς ανανεώνονται και εικαστικά και θεματολογικά, υπάρχουν εξαιρετικές δουλειές. Από εκεί και πέρα είναι και θέμα προτίμησης. Υπάρχουν παιδιά ή και ενήλικοι που προτιμούν σταθερά τη λογοτεχνία κι άλλοι που προτιμούν σταθερά τα κόμικς. Κι άλλοι που θα διαβάζουν αυτό που τη δεδομένη στιγμή τους γοητεύει περισσότερο, είτε το ένα είτε το άλλο.
Τα βιβλία Οι αγωνιστές του 1821 και Οι καλλιτέχνες κυκλοφορούν ήδη σε εικονογράφηση Σοφίας Παπαδοπούλου. Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου. Το σχέδιο είναι του Δημήτρη Μαστώρου. Ολα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
