Αρκετοί μήνες έχουν περάσει από την ανακοίνωση των βραχειών λιστών για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας 2024 και λίγες εβδομάδες από την απονομή των διακρίσεων. Παρόλα αυτά, ένα ζήτημα που προέκυψε κατά τη διάρκεια της διαδικασίας επαναφέρει το θέμα στην επικαιρότητα.
Συγκεκριμένα, στην κατηγορία «Βιβλίο Γνώσης για Παιδιά», παρατηρήθηκε η ηχηρή απουσία του βιβλίου «Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα!» των Πάνου Χριστοδούλου και Στέλλας Στεργίου (εκδ. Μικρή Σελήνη) — έργο που έχει αποσπάσει σημαντικές διακρίσεις τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Η απουσία του από τη βραχεία λίστα προκάλεσε εύλογες απορίες.
Σε αναζήτηση απαντήσεων και καθώς δεν μπορούσαμε να απευθυνθούμε στον καθύλην αρμόδιο φορέα, γνωρίζοντας πως ως δημοσιογράφοι δεν έχουμε το δικαίωμα πρόσβασης ούτε στα πρακτικά ή στα κριτικά σημειώματα της διαδικασίας, στραφήκαμε στους δημιουργούς του βιβλίου και στον εκδοτικό οίκο.
Σύμφωνα με την ενημέρωση που λάβαμε μετά από σχετική επικοινωνία, οι δημιουργοί είχαν ήδη απευθυνθεί στη Διεύθυνση Γραμμάτων και Τεχνών του υπουργείου Πολιτισμού, η οποία τους γνωστοποίησε ότι δεν προβλέπεται δυνατότητα ένστασης. Η μόνη θεσμικά επιτρεπτή ενέργεια είναι η αποστολή των κριτικών σημειωμάτων μετά όμως την ολοκλήρωση της διαδικασίας. Τα σημειώματα αυτά κοινοποιήθηκαν τελικά στους δημιουργούς και από την ανάγνωσή τους διαπιστώθηκε ότι το βιβλίο δεν συμπεριλήφθηκε καν στην ευρεία λίστα – δεν αξιολογήθηκε, δηλαδή, από το σύνολο των εννέα μελών της επιτροπής. Ο αποκλεισμός του κρίθηκε επαρκώς από μόλις δύο μέλη.
Σε απάντηση αυτής της εξέλιξης, οι δημιουργοί απέστειλαν επιστολή διαμαρτυρίας προς την επιτροπή, θέτοντας τεκμηριωμένα ερωτήματα και ζητώντας διευκρινίσεις. Η απάντηση που έλαβαν ήταν μια τυπική ευχαριστήρια επιστολή, χωρίς ουσιαστικό σχολιασμό επί των ζητημάτων που τέθηκαν.
Σήμερα, δημοσιεύουμε αυτή την επιστολή διαμαρτυρίας των δημιουργών με σκοπό να ξεκινήσει ένας γόνιμος διάλογος ως προς τον τρόπο επιλογής των προς κρίση βιβλίων, τα αξιολογικά κριτήρια που οδηγούν τα βιβλία στις ευρείες και τις βραχείες λίστες αλλά και τα περιθώρια ουσιαστικής ανατροφοδότησης των δημιουργών. Υπάρχει τελικά τρόπος να προστατευτούν οι δημιουργοί από τη διαδικασία; Μπορεί η εκάστοτε κριτική επιτροπή να θέτει τα δικά της αξιολογικά κριτήρια αντί αυτά να είναι δημοσιευμένα προς ενημέρωση των ενδιαφερομένων; Και, τελικά, είναι οι επιτροπές υπεράνω κριτικής;
Ακολουθεί η επιστολή:
Αθήνα, 10 Μαρτίου 2024.
Μετά την πρόσφατη ανακοίνωση των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας για το 2024, θα θέλαμε να συγχαρούμε τους νικητές όλων των κατηγοριών. Ειδικά, για την κατηγορία των Βιβλίων για Παιδιά και ειδικότερα για την κατηγορία του Βιβλίου Γνώσεων, θα θέλαμε να συγχαρούμε τη Μαρίζα Ντεκάστρο (βιβλίο: Άλκη Ζέη, Μάτια σαν γαλάζια θάλασσα) και τον Φίλιππο Μανδηλαρά (βιβλίο: O μηχανισμός τωνΑντικυθήρων), που μοιράστηκαν το βραβείο, καθώς φυσικά και τις εικονογράφους των εξαιρετικών αυτών βιβλίων, Δήμητρα Μηλιώρη και Νίκη Λεωνίδου αντίστοιχα.
Τα δύο παραπάνω βιβλία ξεχώρισαν από τη βραχεία λίστα της συγκεκριμένης κατηγορίας, η οποία ανακοινώθηκε στις 18/1/2025 και περιελάμβανε συνολικά, μόλις, 5 βιβλία (ενώ άλλες κατηγορίες περιελάμβαναν έως και 10). Σε αυτή τη βραχεία λίστα διαπιστώσαμε ότι δεν βρισκόταν το βιβλίο μας με τίτλο Έχω Δικαίωμα; Έχω Δικαίωμα! των εκδόσεων Μικρή Σελήνη∙ ένα βιβλίο γνώσης, που αναλύει με φιλικό για τα παιδιά τρόπο τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, με σκοπό να τα βοηθήσει να κατανοήσουν τα δικαιώματά τους και να ευαισθητοποιηθούν στο ζήτημα του σεβασμού και της τήρησής τους.
Παρεμπιπτόντως, το Έχω Δικαίωμα; Έχω Δικαίωμα!, πριν την ανακοίνωση της βραχείας λίστας των Κρατικών Βραβείων, είχε, ήδη, λάβει συνολικά διθυραμβικές κριτικές, μαζί με τις οποίες και τις εξής διακρίσεις (με χρονολογική σειρά):
→ Βραβείο ΙΒΒΥ- Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (κατηγορία Βιβλίο Γνώσης)
→ Βραβείο Αναγνώστη (κατηγορία Βιβλίο Γνώσης)
→ Έπαινος Βραβείων ΕΒΓΕ (κατηγορία Εικονογράφηση Παιδικού Βιβλίου).
Επιπλέον είχε συμπεριληφθεί και στις εξής λίστες με βιβλία που ξεχώρισαν (με χρονολογική σειρά):
→ Χρυσή Λίστα Elniplex (κατηγορία Βιβλίο Γνώσης)
→ Λίστα Καλύτερων Παιδικών Βιβλίων από το ηλεκτρονικό περιοδικό Κόκκινη Αλεπού (κατηγορία Βιβλίο Γνώσης)
→ Διεθνής Λίστα The White Ravens της Διεθνούς Βιβλιοθήκης Νεότητας του Μονάχου
→ Λίστα Eurotoolbox του Συνδέσμου Ευρωπαϊκών Παιδικών Βιβλιοθηκών στο Ηνωμένο Βασίλειο (EUROLIS).
Με βάση όλες τις παραπάνω διακρίσεις, αναρωτηθήκαμε ποια διαφορετικά κριτήρια, ενδεχομένως, έχουν τα Κρατικά Βραβεία, και αναζητήσαμε τους όρους με τους οποίους λειτουργεί, αξιολογεί και κρίνει η κριτική επιτροπή τους, προκειμένου να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους το βιβλίο “Έχω Δικαίωμα; Έχω Δικαίωμα!” δε βρήκε θέση στη βραχεία λίστα των υποψηφίων βιβλίων της κατηγορίας Βιβλίο Γνώσεων. Δυστυχώς, τόσο οι όροι, όσο και τα κριτήρια με βάση τα οποία ο σημαντικότερος εγχώριος θεσμός αξιολόγησης και επιβράβευσης βιβλίων αξιολογεί τα κάθε φορά διαγωνιζόμενα βιβλία, δεν είναι δημοσιοποιημένα και προσβάσιμα στο κοινό, ώστε μέσα σε συνθήκες διαφάνειας να είναι σαφές το πλαίσιο σε όλους.
Για τον λόγο αυτό, απευθυνθήκαμε στη γραμματεία της Διεύθυνσης Γραμμάτων και Τεχνών του Υπουργείου Πολιτισμού, που είναι αρμόδια για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας, ζητώντας, προφορικά, πληροφορίες ως προς τη διαδικασία, αλλά επιπλέον και ως προς τα δικαιώματα που έχουν οι δημιουργοί στο πλαίσιο των Βραβείων. Από τη γραμματεία ενημερωθήκαμε προφορικά ότι στη διαδικασία δεν περιλαμβάνεται το δικαίωμα της ένστασης από τους δημιουργούς, παρά μόνο το δικαίωμα αίτησης και παραλαβής των πρακτικών αξιολόγησης, μετά την ανακοίνωση των νικητών.
Ακολουθώντας αυτές τις υποδείξεις, αιτηθήκαμε και παραλάβαμε στις 17/2/2024 τα σχετικά με την κρίση του βιβλίου μας πρακτικά της Επιτροπής, από την 31/10/2024 συνεδρίαση της ολομέλειάς της. Συγκεκριμένα, μας δόθηκαν αντίγραφα δύο κριτικών σημειωμάτων, στα οποία αναφέρονται τα εξής:
«Με σαφή πρόθεση που ακολουθεί τα άρθρα της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού (η απλουστευμένη εκδοχή της οποίας υπάρχει στο τέλος του βιβλίου, ενώ ολόκληρη είναι προσβάσιμη μέσω QRcode), η φροντισμένη αυτή έκδοση λειτουργεί σαν ένας οδικός χάρτης των δικαιωμάτων των παιδιών στην ταυτότητα, στην οικογένεια, στην εκπαίδευση, στην υγεία, στην ελεύθερη έκφραση, στα παιχνίδια, κ.ά. Δομημένο σε δισέλιδα κεφάλαια/σαλόνια, όπου συνυπάρχουν σύντομα πληροφοριακά κείμενα με μια πολυτροπική εικονογράφηση κομίστικης αισθητικής, το βιβλίο είναι χρήσιμο για τους μικρούς αναγνώστες, αλλά και για σχετικές (σχολικές) δραστηριότητες, όπως υποδεικνύουν «Γλωσσάρια» και παιγνιώδεις δραστηριότητες που εμπλουτίζουν την έκδοση. Θεωρώ ωστόσο, ότι θα έπρεπε να αξιοποιηθεί η δυνατότητα μυθοπλαστικής διαχείρισης του υλικού, καθώς και άλλων αφηγηματικών τεχνικών, όπως συμβαίνει με τα βιβλία που εντάσσουμε στην κατηγορία αυτή, ώστε το συγκεκριμένο να υπερβεί τη «στεγνή» γνωστική στόχευση και να γίνει πιο ελκυστικό/ πειστικό. Δεν θα το πρότεινα για την ευρεία λίστα».
«Βιβλίο γνώσεων που αφορά τα δικαιώματα του παιδιού. Έχει καλή δομή, καθώς με ευκρίνεια διακρίνονται τα κεφάλαια των διαφορετικών δικαιωμάτων, δηλ. ταυτότητα, οικογένεια, υγεία κ.λ.π. Αλλά θυμίζει κατά κάποιον τρόπο εγκυκλοπαίδεια. Για αυτό τον λόγο δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα βιβλίο «υπερφορτωμένο»- θα λέγαμε, καθώς, εκτός από τα πολλά θέματα, υπάρχει πληθώρα στυλ: εικονογράφηση, σκίτσο, γελοιογραφία, διαφημίσεις, είδος επιτραπέζιου παιχνιδιού, σελίδα δραστηριότητας, η σύμβαση των δικαιωμάτων και με οθόνη κινητού για σκανάρισμα, γλωσσάρι. Έχουμε ξαναδεί πολλών ειδών βιβλία περί δικαιωμάτων (είτε παρουσιάζονται μεμονωμένα είτε συνολικά), ώστε να μην προβάλλει το συγκεκριμένο θεματική πρωτοτυπία, επιπλέον όμως έχει αδυναμίες από αισθητική άποψη. Πάντως είναι εύκολα κατανοητόαπό παιδιά και μικρής ηλικίας».
Από τα συγκεκριμένα κριτικά σημειώματα και ειδικά από το πρώτο, γίνεται σαφές ότι, μετά από κρίση 2 μόνο μελών της Επιτροπής (από τα συνολικά 9), το Έχω Δικαίωμα; Έχω δικαίωμα! τελικά, όχι μόνο δεν προτάθηκε για τη βραχεία λίστα, αλλά αποκλείστηκε ακόμη και από την ευρεία λίστα, που εικάζουμε (αφού όπως προαναφέρθηκε δεν είναι δημοσιοποιημένη η διαδικασία) αποτελεί το πρώτο στάδιο της διαδικασίας αξιολόγησης των βιβλίων της ετήσιας βιβλιοπαραγωγής και προηγείται της επιλογής των βιβλίων που θα καταρτίσουν τις βραχείες λίστες και της ψήφισης και ανάδειξης του καλύτερου βιβλίου κάθε κατηγορίας.
Αρχικά, θα θέλαμε να σημειώσουμε ότι τα δύο σημειώματα έχουν αρκετές θετικές αναφορές για το βιβλίο (π.χ. «φροντισμένη έκδοση», «βιβλίο χρήσιμο για τους μικρούς αναγνώστες, αλλά και για σχετικές (σχολικές) δραστηριότητες», «καλή δομή, με ευκρίνεια διακρίνονται τα κεφάλαια των διαφορετικών δικαιωμάτων», «εύκολα κατανοητό από παιδιά και μικρής ηλικίας»). Είναι δύσκολο, λοιπόν, να κατανοηθεί πώς τελικά ένα βιβλίο γνώσης που είναι χρήσιμο, έχει καλή δομή και προσφέρει εύληπτη πληροφορία δεν περνά καν στην ευρεία λίστα για να αξιολογηθεί από το σύνολο των μελών της επιτροπής.
Επίσης, εντύπωση δημιουργεί το γεγονός, ότι τα δύο σημειώματα περιλαμβάνουν διαπιστώσεις που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Για παράδειγμα, αναφέρεται λανθασμένα ότι στο βιβλίο υπάρχει «πληθώρα στυλ», μεταξύ των οποίων η γελοιογραφία (ενώ το βιβλίο δεν περιέχει γελοιογραφίες) και το γλωσσάρι (ενώ είναι σαφές ότι το γλωσσάρι στο τέλος ενός βιβλίου γνώσης δεν είναι στυλ, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο και βασικό τμήμα, που βελτιώνει τη συνολική εμπειρία ανάγνωσης και μάθησης).
Ακόμη, όμως, και για τα σημεία που αναφέρονται ως αρνητικά, οι δύο (από τους 9) κριτές δεν έχουν την ίδια άποψη, αφού στο ένα σημείωμα η εικονογράφηση χαρακτηρίζεται (μάλλον) με θετικό τρόπο, ως«πολυτροπική» και «κομίστικης αισθητικής», ενώ στο άλλο η αισθητική του βιβλίου κρίνεται ότι έχει αδυναμίες. Ιδιαίτερα ως προς τις «αδυναμίες από αισθητική άποψη», που διαπιστώνει ο ένας κριτής, δε διευκρινίζεται με βάση ποια αισθητικά κριτήρια εντοπίστηκαν, ποιες ακριβώς είναι και αν, για παράδειγμα, ελήφθησαν υπόψη τα κριτήρια που θέτει ο έγκριτος καθηγητής Παιδικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Γεώργιος Παπαντωνάκης, στην έρευνά του (μαζί με τη δασκάλα Δέσποινα Κώτη-Παπαντωνάκη) με τίτλο Βιβλίο γνώσεων για παιδιά και νέους. Θεωρητική προσέγγιση, τα οποία εκτιμούμε ότι το βιβλίο μας πληροί.
Σε ό,τι αφορά στην κρίση ότι στο βιβλίο μας «θα έπρεπε να αξιοποιηθεί η δυνατότητα μυθοπλαστικής διαχείρισης του υλικού, καθώς και άλλων αφηγηματικών τεχνικών», δηλαδή ότι στερείται λογοτεχνικότητας, θα θέλαμε καταρχάς να σημειώσουμε ότι τα κόμικ, που αποτελούν βασικό στοιχείο του βιβλίου μας, έχουν τη δική τους λογοτεχνική ποιότητα. Σύμφωνα με την επίσης έγκριτη καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μελπομένη (Μένη) Κανατσούλη (η οποία παρεμπιπτόντως αποτελεί και μέλος της κριτικής επιτροπής των Κρατικών Βραβείων) στα κόμικ «…εικόνα και λόγος συνυπάρχουν αρμονικά, ισότιμα και συμπληρωματικά και αποτελούν ερέθισμα στην παρατηρητικότητα του αναγνώστη και νοητική πρόκληση που είναι συνυφασμένη με μια πολυεπίπεδη ανάγνωση του είδους και μια κριτική προσέγγιση του ύφους του» (απόσπασμα από το βιβλίο της Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας σχολικής και προσχολικής ηλικίας, 3η έκδοση αναθεωρημένη, University StudioPress, 2018).
Σε κάθε περίπτωση, όμως, στα 8 κριτήρια αξιολόγησης των βιβλίων γνώσης που θέτει η κ. Κανατσούλη στο προαναφερόμενο βιβλίο της, η λογοτεχνικότητα δεν αποτελεί βασικό στοιχείο αξιολόγησης, σε αντίθεση με τα εξής:
- Η ποιότητα του εκδοτικού, η εμπειρία του συγγραφέα και του εικονογράφου.
- Ο σκοπός για τον οποίο γράφτηκε το βιβλίο και πόσο αυτός εξυπηρετείται.
- Η ακρίβεια των πληροφοριών που παρατίθενται.
- Η εκτενής και εξαντλητική εξέταση των θεμάτων του βιβλίου.
- Η οπτική γωνία του συγγραφέα και η αποφυγή στερεοτύπων.
- Το να λαμβάνεται υπόψη στο βιβλίο το επίπεδο του παιδικού κοινού στο οποίο απευθύνεται.
- Το στυλ της εικονογράφησης και ιδιαίτερα όταν αυτή ενισχύει ή διευρύνει τα νοήματα του κειμένου.
- Η οργάνωση της σελίδας και η συνολική διευθέτηση του βιβλίου, που θα πρέπει να δίνουν ευχαρίστηση και να κινούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Αν ξαναδιαβάσουμε, λοιπόν, τα δύο κριτικά σημειώματα, θα διαπιστώσουμε πως και οι δύο κριτές αναγνωρίζουν ότι στο κρινόμενο βιβλίο πληρούνται πολλοί από τους προαναφερόμενους παράγοντες.
Η δική μας πάντως φιλοδοξία, με το βιβλίο Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα! ήταν να δημιουργήσουμε ένα σύγχρονο βιβλίο, που θα ακολουθεί τις παγκόσμιες νέες τάσεις στα βιβλία γνώσης. Εν γνώση μας, επιλέξαμενα μην εντάξουμε το βιβλίο στην υβριδική φόρμα των «λογοτεχνικών» βιβλίων γνώσης θεωρώντας πως ανεπιβαρύνουμε με πλοκή, συμβολισμούς και άλλες λογοτεχνικές αρετές ένα έτσι κι αλλιώς δυσνόητο και σύνθετο θέμα, ίσως να μην μπορούσαμε να επικοινωνήσουμε την πληροφορία σε μεγάλο εύρος του αναγνωστικού του κοινού (παιδιά ηλικίας 7 έως 12 ετών).
Φροντίσαμε το κείμενο να είναι σαφές και εύληπτο και η εικονογράφηση πλούσια, παιγνιώδης, σύγχρονη και πολυτροπική, ώστε να μην είναι απλά ελκυστική, αλλά να προκαλεί ταυτόχρονα τη σκέψη του παιδιού-αναγνώστη. Προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε ένα βιβλίο όπου κείμενο και εικόνα βρίσκονται σε πλήρη διάδραση και προσφέρουν μια συναρπαστικά εμπειρία ανάγνωσης, χωρίς να μειώνεται η ποιότητα και η ποσότητα της πληροφορίας, δίνοντας στα παιδιά τον χώρο να σκεφτούν, να συζητήσουν και να αναστοχαστούν πάνω σε ένα τόσο σημαντικό και δύσκολο, ενίοτε, θέμα. Αναγνωρίζοντας, μάλιστα, την αξία κάθε βιβλίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον σπουδαίο του ρόλο στην επιμόρφωση των παιδιών, υποστηρίζουμε πως δεν υπάρχει άλλο βιβλίο στην ελληνική βιβλιογραφίαπου να καλύπτει το θέμα των Δικαιωμάτων του Παιδιού στο σύνολό του και όχι αποσπασματικά.
Στόχος μας ήταν μέσα στο βιβλίο μας κάθε παιδί ξεχωριστά, ανεξαρτήτως της ταυτότητας του, της όποιας οικογένειας ανήκει ή δεν ανήκει, ανεξαρτήτως οποιωνδήποτε χαρακτηριστικών του, να μπορεί να βρει τον εαυτό του, καθώς και πολύτιμο υλικό ενημέρωσης, προβληματισμού, ενσυναίσθησης και κινητοποίησης υπέρτων δικαιωμάτων, ώστε να δημιουργηθεί μια κουλτούρα γνώσης και σεβασμού των δικαιωμάτων κάθε παιδιού.
Σε μια σκοτεινή εποχή, που τείνει να γίνει κανονικότητα ο νόμος του ισχυρού, η βία, η αμφισβήτηση και η καταπάτηση θεμελιωδών δικαιωμάτων, ιδίως των παιδιών, το βιβλίο Έχω Δικαίωμα; Έχω Δικαίωμα! πιστεύουμε ότι είναι απαραίτητο περισσότερο από ποτέ.
Έχοντας ακόμα πολλές απορίες -ως προς τον τρόπο, τα κριτήρια και τη διαδικασία αξιολόγησης του βιβλίου μας από την κριτική επιτροπή των Κρατικών Βραβείων- θα θέλαμε να τονίσουμε πως με αυτήν την αδικαιολόγητη κατ΄ εμάς απόρριψη του βιβλίου από την ευρεία λίστα, χάθηκε μια μεγάλη ευκαιρία για τα παιδιά. Γιατί το κύρος των Κρατικών Βραβείων, που ακολουθεί όχι μόνο τον νικητή, αλλά και όλα τα βιβλία που περιλαμβάνονται στις βραχείες λίστες, θα αποτελούσε σοβαρή αρωγή στον διαρκή αγώνα μας, να ενημερώσουμε τους αυριανούς πολίτες για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, όπως αυτά απορρέουν από τον ίδιο τον νόμο του ελληνικού κράτους· έναν νόμο που, δυστυχώς, παραμένει ακόμα και στις μέρες μας άγνωστος στην πλειονότητα των ανήλικων και ενήλικων πολιτών.
Με εκτίμηση,
Πάνος Χριστοδούλου, συγγραφέας
Στέλλα Στεργίου, εικονογράφος
Στέλλα Δημητρακοπούλου, Art Director
Μαριάννα Ψύχαλου, εκδότρια
