Είναι πολύ συνηθισμένη εικόνα να βλέπουμε παιδικά βιβλία με πρωταγωνιστές ζώα. Είναι επίσης ολοένα και συχνότερο φαινόμενο τα βιβλία αυτά να θέλουν να περνάνε μηνύματα αυτογνωσίας στα παιδιά. Το ερώτημα ωστόσο είναι ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να περάσεις μηνύματα στα παιδιά έτσι ώστε να βρουν το στόχος τους και να γίνουν κατανοητά χωρίς τη διαμεσολάβηση ενηλίκου;
Έχω μπροστά μου έχω δύο βιβλία με πρωταγωνιστές ένα ρινοδέλφινο και μια φάλαινα, τα οποία σύμφωνα με τους εκδοτικούς από τους οποίους κυκλοφόρησαν απευθύνονται σε διαφορετικές ηλικίες. Ωστόσο το ένα με το πρώτο ξεφύλλισμα προβληματίζει, καθώς αποτελεί δύσκολο εγχείρημα. Είναι γραμμένο από δύο συγγραφείς, μια περιβαλλοντολόγο και μια ψυχολόγο εκπαίδευσης και εντάσσεται στην κατηγορία «Οικολογία-Ψυχολογία», δύο αντικείμενα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους.
Αποφασίζω να δώσω και τα δυο βιβλία στη δεκάχρονη κόρη μου ζητώντας της να τα διαβάσει και να μου πει αν της άρεσαν και φυσικά τι κατάλαβε. Τα διαβάζει διαγώνια (φυσικά!) καθώς της το ζήτησα εγώ και δεν ήταν δική της επιλογή να τα διαβάσει. Μετά από λίγο μου λέει: Και τα δύο μου άρεσαν. Ο Γιγάντιος μιλάει για μια φάλαινα που μας δείχνει ότι η εξωτερική εμφάνιση δεν έχει σημασία, δηλαδη αν είσαι μικρός ή μεγάλος για το μπορείς να κάνεις.
Το μήνυμα εδώ ακούγεται ότι έχει βρει το στόχο του και είναι ξεκάθαρο. Πράγματι Ο Γιγάντιος σε κείμενο και εικονογράφηση του Rob Biddulph (μτφρ. Μάνος Μπονάνος, εκδ Παπαδόπουλος, 3+, 5+) μιλάει για τη μικρότερη γαλάζια φάλαινα που παρόλο το όνομα της, «Γιγάντιος», είναι ασυνήθιστα μικρή για το μεγαλύτερο θαλάσσιο θηλαστικό του πλανήτη. Και φυσικά δέχεται περιπαιχτικά σχόλια από τις άλλες φάλαινες και τον αδελφό του, τον Τιτάνα. Ώσπου ο Τιτάνας ξωκείλει στα ρηχά και κινδυνεύει να ξεβραστεί στην ακτή. Και εκεί είναι καταλυτικός ο ρόλος του μικρόσωμου «Γιγάντιου» που καταφέρνει να ενεργοποιήσει μια αλυσίδα μικρών βοηθών και να απελευθερώσει τον Τιτάνα. Και ναι υπάρχει και το θετικό μήνυμα «Θυμήσου ότι το ύψος σου δε σε διαχωρίζει, αυτό που πραγματικά μετράει είναι η μεγάλη σου καρδιά». Μήνυμα ξεκάθαρο που το επικοινωνεί σαφώς, η κατά τα άλλα μάλλον απλοϊκή ιστορία.
“Το άλλο;”, ρωτώ ξανά την κόρη μου. Το άλλο, αποκρίνεται, είναι ένα βιβλίο για τη θάλασσα. Ξαναδιαβάζω το εισαγωγικό σημείωμα του δεύτερου. Ναι το βιβλίο Ταξίδι στον Ωκεανό. Αναζητώντας το κρυμμένο χάρισμα της Τζωρτζίνας Σπύρη και της Μάνιας Ζηρίδη (εικ. Γιάννη Σκουλούδη, εκδ. Διόπτρα, 7+) είναι ένα βιβλίο που στοχεύει στην ευαισθητοποίηση σε σχέση με τα θαλάσσια οικοσυστήματα και τις απειλές από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Διατείνεται ότι «η δύναμη της αφήγησης συνδυάζεται με επίκαιρες περιβαλλοντικές πληροφορίες και επιστημονικά δεδομένα ώστε οι μικροί αναγνώστες να αποκτήσουν έγκυρες γνώσεις για το θαλάσσιο περιβάλλον, να κατανοήσουν πως η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τα θαλάσσια ζώα και ποιες περιβαλλοντικές προκλήσεις αντιμετωπίζουμε».
Λόγου αντικείμενου σπουδών και δουλειάς, έχω περιέργεια να δω πώς διαχειρίζονται το θέμα, τόσο όσον αφορά το πώς η γνώση εντάσσεται στην πλοκή της ιστορίας, όσο και για την εγκυρότητα της γνώσης. Συνεχίζοντας διαβάζω «τα παιδιά ευαισθητοποιούνται για το πώς θα ανιχνεύσουν το χάρισμά τους και τις αξίες που είναι σημαντικές για αυτά. Συζητήστε με τα παιδιά τα βασικά μηνύματα της ιστορίας όπως το “εσύ ποιο πιστεύεις ότι είναι το χάρισμά σου;”. Απαιτεί λοιπόν διαμεσολάβηση ενήλικα, για τον οποίο προορίζονται οι τελευταίες 6 σελίδες με δραστηριότητες και ερωτήσεις που περιστρέφονται γύρω από τα θέλω του παιδιού (τι μου αρέσει , τι με κάνει ευτυχισμένο, ποιες είναι οι σημαντικές αξίες για αυτό, σε τι θεωρεί ότι είναι καλό, πώς θα κάνει τον κόσμο καλύτερο).
Ξεκινάω την ανάγνωση. Το βιβλίο μιλάει για τον Κλικ, ένα παράκτιο δελφίνι, όπως λέει που κληρονόμησε από τη μητέρα του ένα μοναδικό σφύριγμα και μετά βγάζει ένα χαρακτηριστικό κλικ-κλικ με το οποίο παρατηρεί το περιβάλλον γύρω του. Πρώτη απογοήτευση, στην ίδια λογική που γίνεται αναφορά στο πλαγκτόν, ο Κλικ να αναφερόταν ως ρινοδέλφινο, δλδ με το κοινό επιστημονικό όνομα. Επίσης θα ήθελα να είναι πιο σαφές με την πρώτη ανάγνωση σε ένα παιδί ότι το σφύριγμα και τα κλικ είναι δύο διαφορετικές λειτουργίες, καθώς το πρώτο σχετίζεται με την επικοινωνία και το δεύτερο με τον ηχοεντοπισμό. Εδώ για να γίνει αυτό αντιληπτό πρέπει να ανατρέξει κάποιος στο γλωσσάρι. Παρακάτω ο Κλικ συναντά μια σειρά από ζώα όπως χταπόδι, κριλ, φαλαινοκαρχαρία, μέδουσα, δερματοχελώνα, σαλάχια, πεσκανδρίτσα όπου το καθένα από αυτά έχει μια συμβουλή να του δώσει. Ώσπου το δελφίνι αντιλαμβάνεται ότι το χάρισμα του είναι ο ηχοεντοπισμός! Ως εδώ δεν αντιλαμβάνομαι κάποια ιδιαίτερη πλοκή, σίγουρα όχι χιούμορ και μάλλον κείμενο που έχει πολλά περιθώρια βελτίωσης ώστε οι «συμβουλές» να είναι μέρος της ιστορίας. Στη συνέχεια παρατίθενται δύο εκδοχές ως προς το γιατί ο Κλικ δεν μπορεί να βρει τα ψάρια, χωρίς ωστόσο αυτές να προκύπτουν αβίαστα από την αφήγηση, ενώ μοιάζουν περισσότερο σαν κεφάλαια βιβλίου. Η πρώτη εκδοχή είναι η υπεραλίευση με μονόπλευρο βέβαια αφήγημα σε σχέση μόνο με την επίδραση μιας τράτας. Και η δεύτερη εκδοχή σχετίζεται με την ηχορύπανση από σεισμικές έρευνες για αποθέματα πετρελαίου. Ολοκληρώνοντας το βιβλίο κατανοώ γιατί η κόρη μου έμεινε στη γενικόλογη αναφορά «Μιλάει για τη θάλασσα». Και αναρωτιέμαι γιατί τόση πολυπλοκότητα; Μήπως παρόλη την αναμφίβολα καλή πρόθεση των συγγραφέων και της δυνατότητας για συζήτηση, η πολυπλοκότητα είτε απαιτεί αριστοτεχνικά δοσμένο κείμενο ή καταλήγει εις βάρος της κατανόησης και της επίτευξης του στόχου, δηλαδή της κατάκτησης του ενδιαφέροντος των παιδιών;
Η αφήγηση μιας ιστορίας που απευθύνεται σε παιδιά, είναι ένα ευαίσθητο και ταυτόχρονα πολύ απαιτητικό πεδίο. Στόχος δεν είναι μόνο να μεταδοθούν γνώσεις ή αξίες, αλλά αυτό να γίνει μέσα από μια εμπειρία που θα τα συνεπάρει, θα τα συγκινήσει και θα τους εντυπωθεί. Όπως φάνηκε μέσα από τα δύο βιβλία, η σαφήνεια, η αφηγηματική απλότητα και η συναισθηματική απήχηση είναι καθοριστικά στοιχεία για να «μιλήσει» πραγματικά μια ιστορία σε ένα παιδί. Δεν αρκεί να έχεις καλές προθέσεις ή γνώσεις,· χρειάζεται και τέχνη στη μεταφορά του μηνύματος, ώστε αυτό να φτάσει αβίαστα στον μικρό αναγνώστη, χωρίς να χάνεται στη διαμεσολάβηση ή στην υπερβολική πληροφορία. Τελικά, ίσως αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι πως τα παιδιά αναγνωρίζουν την ουσία με τρόπο ενστικτώδη — αρκεί να τους την προσφέρουμε με ειλικρίνεια και φαντασία.
