Πώς μία εκπαιδευτικός και διδάκτωρ Βιβλικής Γραμματείας και Θρησκειολογίας, που μελετάει τους αρχαίους πολιτισμούς, τους μύθους, και τις γλώσσες που δεν μιλιούνται πια, “μπλέχτηκε” στον κόσμο της λογοτεχνίας για παιδιά; Η Ευλαμπία Τσιρέλη συνομιλεί με τη Σοφιάννα Λεκού με αφορμή το τρίτο της βιβλίο “Οικογένεια Άντερσον” που πριν λίγες ημέρες μπήκε και στη δεύτερη έκδοσή του.
Μόλις πριν λίγο καιρό τυπώθηκε η β’ έκδοση του βιβλίου σας. Αρχικά συγχαρητήρια και έπειτα θα ήθελα να μας πείτε πώς προέκυψε η ιδέα για το βιβλίο αυτό.
Ναι, ακριβώς, περάσαμε στη δεύτερη έκδοση τον Δεκέμβριο του ΄24 μόλις λίγους μήνες από την πρώτη (Μάιος ΄24). Είμαστε πολύ ενθουσιασμένοι, γιατί το πιο σημαντικό είναι τα παιδιά να αγαπήσουν το βιβλίο, να θέλουν να το βάλουν στο σπίτι τους, στα κομοδίνα τους, τις βιβλιοθήκες τους. Η ιδέα για την Οικογένεια Άντερσον είναι συνδυασμός ιδεών, εμπειριών, επιθυμιών και αφορμών: από κάτι που μου έλεγε ο μεγάλος μου αδερφός όταν ήμουν μικρή για να με τρομάξει (κλασικό «σπορ» των μεγάλων αδελφών), από κάτι που ξεκίνησα να γράφω όταν σπούδαζα στο Εδιμβούργο, από ένα διήγημα που άφησα στη μέση και από βιώματα, κοινωνικούς και υπαρξιακούς προβληματισμούς μου. Μια μέρα, μετά από πειραματισμούς, έδεσαν όλα αυτά μαζί. Οι βρικόλακες εννοείται πως με γοήτευαν πάντα και ήθελα κάπου να τους χρησιμοποιήσω. Οπότε, βρήκα την ευκαιρία να τους επεξεργαστώ δημιουργικά για να πω αυτό που θέλω, προσαρμοσμένο σε ένα παιδικό βιβλίο φυσικά.
Η Οικογένεια Άντερσον είναι μια σκωτσέζικη, καλλιεργημένη οικογένεια με υψηλή αισθητική και πνευματικά ενδιαφέροντα, πώς χτίσατε τους χαρακτήρες;
Οι ήρωές μου είναι κομμάτια μου φυσικά: εμπειρίες, βιώματα, αναμνήσεις, φόβοι αλλά και επιθυμίες μου. Και προσπαθώ να είναι ανθρώπινοι και ολοκληρωμένοι, με επιθυμίες, κίνητρα, σκέψεις, φοβίες, ελαττώματα και χαρίσματα, έτσι ώστε να χτίσω μια σχέση μεταξύ αυτών και του αναγνώστη. Στο προσχέδιο της ιστορίας οι ήρωες παίρνουν την τελική τους υπόσταση και δυναμική κι έπειτα αποτελούν ολοκληρωμένες προσωπικότητες που έχουν τον ρόλο τους στην εξέλιξη της ιστορίας. Εδώ, η μαμά είναι ιστορικός τέχνης, ο πατέρας είναι μεσίτης, ο μεγάλος γιος αγαπά τον Μεσαίωνα, τα σπαθιά και τα οικόσημα, η Έμιλι αγαπά τα βιβλία και την ποίηση, ο Χένρι αγαπά τη φύση. Τυγχάνει να κληρονομήσουν μια όμορφη έπαυλη στη Σκωτία, οπότε πρέπει να μετακομίσουν από την Αγγλία στη Σκωτία. Τα ενδιαφέροντα και οι δεξιότητές τους εκεί θα βρουν εύφορο έδαφος και θα νοηματοδοτηθούν ιδανικά. Σε ένα βιβλίο τίποτα δεν μπορεί να είναι τυχαίο. Οι ιδιότητες των ηρώων θα πρέπει να είναι χρήσιμες στην πλοκή και να επιτελούν κάποια λειτουργία. Όλα τα ονόματα των χαρακτήρων του βιβλίου, δε, είναι εμπνευσμένα από συγγραφείς της γοτθικής λογοτεχνίας ή ήρωες γοτθικών μυθιστορημάτων. Τέλος, κανείς νομίζω δεν θα μπορούσε να τους δώσει ωραιότερη εμφάνιση από τον μετρ Αλέκο Παπαδάτο που υπογράφει τη διακριτική και πολύ ιδιαίτερη εικονογράφηση σε αυτή την όμορφη συνεργασία μας.
Τα μέλη της Οικογένειας Άντερσον αποτελούν παράδειγμα στον αναγνώστη για τη σημασία του σεβασμού, της αποδοχής και εντέλει της υπεράσπισης της διαφορετικότητας. Δεν αποδέχονται μόνο την παράξενη οικογένεια βρικολάκων, αλλά αποφασίζουν να παλέψουν να την προστατέψουν. Μιλήστε μας για αυτό το στοιχείο του βιβλίου.
Μέσα από την υπόθεση και την υπέρβαση που καλούνται να κάνουν, φαίνεται πως η παιδεία είναι θέμα συμπεριφοράς. Το πώς φερόμαστε στον συνάνθρωπό μας, ασχέτως φυλής, ιδεολογικού προσανατολισμού ή όποιας άλλης διαφοράς μας. Η οικογένεια έχει, με έναν πολύ φυσικό τρόπο, τη διάθεση να προστατέψει αυτούς που κινδυνεύουν και που εξαρτώνται από την καλοσύνη τους. Χωρίς βέβαια να σημαίνει ότι δεν έχουν δεύτερες σκέψεις –κυρίως οι ενήλικοι της οικογένειας– ή δεν φοβούνται αυτό το διαφορετικό και σχεδόν ανοίκειο. Υπερτερεί όμως ο ηρωισμός και η αυτοθυσία. Η φιλία και η ανθρωπιά. Ανοίγουν πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις με τα παιδιά ως προς αυτό. Αλλά και με τους μεγάλους…
Είστε ένας άνθρωπος με έντονες κοινωνικές ανησυχίες, διαβάζετε και έχετε και ερευνητική σχέση με την Ιστορία. Πώς επιλέξατε να ασχοληθείτε με το βιβλίο για παιδιά;
Με γοητεύει η ιστορία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, από τη γέννηση των πρώτων πολιτισμών στη Μεσοποταμία μέχρι τη σύγχρονη ιστορία. Παρατηρώ μοτίβα, κύκλους, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές. Ένας άνθρωπος με έντονες κοινωνικές ανησυχίες είναι εύλογο και σχεδόν αυτονόητο ότι κάποια στιγμή, με κάποιον τρόπο, θα ασχοληθεί με τα παιδιά. Ως συγγραφέας και εκπαιδευτικός δεν θα μπορούσα να μην ασχοληθώ κάποια στιγμή με το παιδικό βιβλίο, καθώς βρίσκομαι σε πολύ ζωντανή και ωφέλιμη επαφή με την παιδική και εφηβική ηλικία (και τη δική μου). Τα παιδιά είναι αφοπλιστικά. Σου θυμίζουν πώς είναι να αγαπάς χωρίς αντάλλαγμα και αυτό είναι θετικά ανατριχιαστικό. Βλέπεις την ανθρωπότητα και την ανθρωπιά καθαρή. Πριν μπει σε κοινωνικές νόρμες και συμφέροντα.
Πώς επιλέγετε τα θέματα για τα βιβλία σας; Σας επηρεάζουν ή σας εμπνέουν τα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα;
Τα θέματα που με ευαισθητοποιούν στο παιδικό βιβλίο είναι η ενδυνάμωση του εαυτού, το να αποδεχόμαστε αυτό που είμαστε, να αγκαλιάζουμε το σκοτάδι μας, να παραδεχόμαστε τους φόβους μας και να τους πολεμάμε, να αποδεχόμαστε τις αδυναμίες μας γιατί και αυτές για κάποιον λόγο υπάρχουν· μας κάνουν ανθρώπινους. Επίσης, η υπέρβαση των δυσκολιών, με κίνητρο την ανιδιοτελή βοήθεια, και το δίπολο φως-σκοτάδι που δένει με όλο αυτό που σας είπα σε σχέση με τον εαυτό.
Συνήθως ο ήρωας, και αυτά που τον απασχολούν, είναι το ίδιο το θέμα του βιβλίου. Δεν μπορώ να πω ότι σκέφτομαι πρώτα το θέμα και μετά φτιάχνω μια πλοκή πάνω σε αυτό. Περισσότερο είναι ο ήρωας που γεννιέται, ο οποίος μπαίνει σε μια περιπέτεια και εκεί ξεδιπλώνει τις ποιότητες του χαρακτήρα του.
Πιστεύετε ότι τα παιδικά βιβλία οφείλουν να έχουν πάντοτε ένα δίδαγμα ή αρκεί να καταφέρνουν να προσφέρουν ψυχαγωγία;
Ένα παιδικό βιβλίο οπωσδήποτε πρέπει να προσφέρει διασκέδαση και αναγνωστική απόλαυση. Να είναι το κείμενο θελκτικό, να μη θέλει το παιδί να το αφήσει από τα χέρια του. Όχι να βαρυγκωμάει ή να μην το καταλαβαίνει και να χρειάζεται επεξήγηση από κάποιον μεγάλο. Σχετικά με τον διδακτισμό, σίγουρα δεν είναι κάτι αισθητικά ωραίο, αλλά και δεν λειτουργεί καθόλου πλέον για το σύγχρονο παιδί. Οποιοδήποτε δίδαγμα ή αξία θα πρέπει να δίνεται μέσα από τη δράση των ηρώων, την πλοκή, τα γεγονότα και όχι να αρθρώνεται. Να μην είναι δηλαδή το δίδαγμα λεκτικό. Είναι πολύ δύσκολο να επιτύχεις κάτι τέτοιο και πολύ συχνά εμείς οι μεγάλοι πέφτουμε στην παγίδα του διδακτισμού. Χρειάζεται να βρεθείς στο «ύψος» του παιδιού, να θυμηθείς πώς αντιλαμβανόσουν τα πράγματα όταν ήσουν παιδί, χρειάζεται να έχεις διατηρήσει την παιδική ματιά, την καθαρή αυτή παιδική οπτική των πραγμάτων, ώστε να μπορέσεις να μιλήσεις χωρίς διδακτισμό στα παιδιά.
Τι θα λέγατε ότι είναι αυτό που κεντρίζει το ενδιαφέρον μικρών αλλά και μεγάλων αναγνωστών, και τους αρέσουν οι μύθοι, τα παράξενα, περίεργα και οριακά ανατριχιαστικά πλάσματα;
Το αίσθημα ότι υπάρχει κάτι αλλιώτικο, σκοτεινό, που δεν εμπίπτει στη λογική, έχει τις ρίζες του στο μυστήριο του θανάτου και σε όλους τους φόβους που γεννά αυτό. Την τάση προς το παράξενο, ακόμα και το μακάβριο πολλές φορές, τη βλέπουμε και στα παιδιά. Βρίσκουμε παντού κάτι ανεξήγητο που θα μας ιντριγκάρει να το αντιμετωπίσουμε ή να το εξηγήσουμε, αισθανόμαστε ίσως ότι υπάρχει κάτι το μη πεπερασμένο μέσα στον υλικό μας κόσμο, πολλές φορές του δίνουμε μορφή στοιχειού, τέρατος, βαμπίρ, φαντάσματος κ.λπ. Ίσως μας δίνει μια αίσθηση αιωνιότητας αυτό, ότι δεν είναι όλα προφανή και υλικά, ότι υπάρχει και κάτι άλλο πέρα από εμάς. Εκεί έχω καταλήξει, με πολύ απλά λόγια σας το λέω τώρα, γιατί με απασχολεί κι εμένα πολύ. Υπάρχει η κακή πλευρά αυτής της τάσης, βέβαια, αυτή των θεωριών συνωμοσίας, αλλά υπάρχει και η δημιουργική πλευρά που αποτελεί συμβολικό τρόπο έκφρασης και δήλωσης των φόβων μας και των επιθυμιών μας.
Πειραματίζονται οι Έλληνες συγγραφείς με διαφορετικές θεματικές και τρόπους γραφής;
Θεωρώ πως όσο ανοίγει η επαφή με το εξωτερικό και ερχόμαστε σε επαφή με περισσότερα μεταφρασμένα βιβλία και είδη μυθοπλασίας, οι επιρροές είναι διαφορετικές και η γκάμα εμπλουτίζεται. Για παράδειγμα, βλέπουμε τελευταία να ανεβαίνει η λογοτεχνία του φανταστικού, η ποιοτική λογοτεχνία του φανταστικού, καθώς το είδος αρχίζει να ωριμάζει, αποκτώντας σταδιακά έναν εγχώριο χαρακτήρα χωρίς ξένα δάνεια. Το ίδιο συμβαίνει και με τον μαγικό ρεαλισμό θεωρώ, που τον μάθαμε από τους λατινοαμερικανούς. Αρχίζει πολύ όμορφα να δένει με τη λαϊκή παράδοση της Ελλάδας και των Βαλκανίων. Οπότε, ναι, θεωρώ πως οι Έλληνες πειραματίζονται πλέον πιο ώριμα, αλλά δεν αρκεί το «τι» γράφεις. Το σημαντικό είναι «πώς» το γράφεις. Και εκεί θέλει αρκετή δουλίτσα. Ευτυχές είναι επίσης ότι ακόμα και ποιοτικοί εκδοτικοί οίκοι πια αρχίζουν να εμπιστεύονται διαφορετικά είδη μυθοπλασίας, που δεν είναι τόσο «ελληνικά», και να επενδύουν.
Υπάρχει μια συγκροτημένη και θεσμική πλέον προσπάθεια στην Αμερική σχετικά με την λογοκρισία που φτάνει στην αλλοίωση ακόμα και την απαγόρευση αναγνωσμάτων. Θα θέλαμε ένα σχόλιο σας για το φαινόμενο αυτό.
Αυτή είναι μια πολύ δύσκολη ερώτηση και σηκώνει πολλή συζήτηση. Θα πω ότι είμαι υπέρ της καλής αισθητικής σε όλα τα πράγματα και επίσης είμαι λίγο ευαίσθητη με την τέχνη. Εκτός από την περίπτωση που αυτή περιέχει κάτι που προωθεί ακραία βία ή αποτελεί κίνδυνο για παιδιά, νομίζω ότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί σε θέματα λογοκρισίας. Φανταστείτε ότι σε 50 και 100 χρόνια από τώρα, τα βιβλία που γράφονται σήμερα θα θεωρούνται ίσως βίαια, συντηρητικά ή θα προσβάλλουν κοινωνικές συνθήκες που δεν μπορούμε αυτή τη στιγμή να φανταστούμε. Δηλαδή, θέλω να πω, κάθε 3-5 γενιές θα ακυρώνουμε την παλαιότερης εποχής τέχνη επειδή αλλάζουν οι κοινωνικές επιταγές; Δεν είναι έτσι. Μπορεί να αλλάξει ένας τίτλος, ίσως μια διατύπωση σε μια βελτιωμένη έκδοση για να μην προσβάλει ομάδα συνανθρώπων μας, αυτά ναι. Κάθε έργο τέχνης και διανόησης θα πρέπει να εξετάζεται και να αξιολογείται στο πλαίσιο της εποχής μέσα στην οποία δημιουργήθηκε, διότι φέρει τους προβληματισμούς, τον τρόπο σκέψης και τα στερεότυπα των ανθρώπων της εποχής εκείνης. Ο χρόνος και ο τόπος παίζουν μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της παιδείας, της ιδιοσυγκρασίας και της κοσμοθεωρίας ενός καλλιτέχνη.
Είστε Artist-in-Residence στο Yale. Θα θέλαμε πολύ να μας πείτε δυο λόγια για αυτό.
Ο ρόλος αυτός σημαίνει ότι είμαι καλλιτέχνις στον τόπο μου, δηλαδή συνεργάζομαι με το Πανεπιστήμιο του Yale χωρίς να χρειαστεί να μεταβώ στην Αμερική, στο πλαίσιο της μεταδιδακτορικής μου έρευνας, που διεξάγεται στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας (Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας) του Α.Π.Θ. Πρόκειται για μια συνεργασία που αφορά έρευνα πάνω σε μια συγκεκριμένη μαρτυρία (στην εβραιοϊσπανική γλώσσα) επιζώντος του Ολοκαυτώματος με την οποία έχω ασχοληθεί, και τη συγγραφή ενός σεναρίου graphic novel. Είμαι πολύ ενθουσιασμένη για αυτό το πρότζεκτ, παρά τις δυσκολίες και τις απαιτήσεις του, και στην πορεία θα μπορώ να αποκαλύψω περισσότερα, για τον εικονογράφο, αλλά και τον εκδοτικό οίκο που θα στηρίξει όλο αυτό. Αν και νομίζω το τελευταίο δεν είναι πολύ δύσκολο να το μαντέψετε…
Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια; Ετοιμάζετε κάτι άλλο;
Είναι η έκδοση του graphic novel που ανέφερα παραπάνω, αλλά πριν από αυτήν έρχεται νέο παιδικό βιβλίο από τις εκδόσεις Ίκαρος το φθινόπωρο του 2025. Πρόκειται για μια νέα περιπέτεια, με μια ηρωίδα που έχω δημιουργήσει με πολλή αγάπη. Ελπίζω τα παιδιά να την αγαπήσουν όσο αγάπησαν τον Εδουάρδο και την Οικογένεια Άντερσον. Παράλληλα, ετοιμάζονται και άλλα πράγματα, ίσως κάτι λογοτεχνικό για ενήλικες, επανέκδοση κάποιων μελετών μου, αλλά και εκδόσεις σχετικές με την εκπαίδευση. Καλά να είμαστε!
Τα βιβλία της Ευλαμπίας Τσιρέλη Ο Εδουάρδος και η Μεγάλη Σπηλιά (2022), Ο Εδουάρδος και η Μεγάλη Διάσωση (2023) και Οικογένεια Αντερσον κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ίκαρος.
