Στον απόηχο του Μήνα Υπερηφάνειας, αναρωτιόμαστε πώς πρέπει να είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά και μπορεί να αποτελέσει αφορμή για συζητήσεις τόσο για το βιολογικό φύλο όσο και για το πώς μπορεί ο καθένας να αυτοπροσδιοριστεί ανεξάρτητα από το βιολογικό φύλο που του αποδίδεται κατά τη γέννησή του. Το θέμα σίγουρα δεν είναι εύκολα κατανοητό από ένα παιδί.
Και κάπως έτσι διαβάσαμε το εικονογραφημένο βιβλίο με τίτλο Γέλλοου της Μαργαρίτας Γερούκη* (εικ. Πάνος Μπαλωμένος, εκδ. Μαραθιά/ Ανοιχτοί Δρόμοι). Γραμμένο σε έμμετρο λόγο, εξιστορεί τη ζωή ενός κίτρινου κοτόπουλου, μέλος μιας οικογένειας μαύρων κοτόπουλων, που αυτοπροσδιορίζεται ως «η» και όχι ως «ο». Η Γέλλοου, λοιπόν, είναι διαφορετική μέσα και έξω. Ενώ οι οικογένειά της είναι μαύρα κοτόπουλα εκείνη είναι κίτρινη και ενώ η μουσική που ακούγεται κατά κύριο λόγο στο κοτέτσι της είναι ροκ, εκείνη τραγουδά άριες, παρόλα αυτά προσπαθεί να ενταχθεί στη ροκ μπάντα της οικογένειας της. Στις αντιδράσεις των γύρω της, πολύτιμη συμπαραστάτρια στέκεται η γιαγιά Σοφή, που ξεκαθαρίζει ότι «δύο πνεύματα μπορούν να συνυπάρχουν σε ένα αυγό» και ζητάει από τους ροκάδες Μπλακ να συμπεριλάβουν τη Γέλλοου-Μαρία Κάλλας στη μουσική τους. Και να που τελικά η «Κάστα Ντίβα» της Γέλλοου είναι αυτή που μαγεύει την πεινασμένη αλεπού και σώζει τα κοτόπουλα από τον θάνατο.
Το “Γέλλοου” είναι ένα βιβλίο που με το θέμα και την προσέγγιση του ξαφνιάζει. Aποφεύγει τεχνηέντως τον σκόπελο του διδακτισμού και περνάει το μήνυμα που θέλει, προσπαθώντας να ανατρέψει στερεότυπα γύρω από το φύλο, ενώ παράλληλα βάζει και τον σπόρο της μουσικής αναζήτησης. Αυτό το τελευταίο στοιχείο στηρίζεται και από την εικονογράφηση του Πάνου Μπαλωμένου, με τις μουσικές αναφορές, όπως πχ στο φινλανδικό ροκ συγκρότημα των Nightwish. Η εικονογράφηση στηρίζει και τη βασική ιδέα του βιβλίου ως προς τον αυτοπροσδιορισμό του ατόμου με διάφορα στοιχεία: ένα κολιέ από πέρλες, τη σημαία του Pride και τα χρώματα του ουράνιου τόξου. Το “Γέλλοου” είναι κατά βάση ένα βιβλίο που έχει σκοπό να εγείρει ερωτήματα που ζητούν απαντήσεις και που στοχεύει σε συζητήσεις.
Είναι όμως και ένα βιβλίο που προβληματίζει σε αρκετά σημεία. Ένα από αυτά είναι η χρήση έμμετρου λόγου – στοιχείο που συνήθως βρίσκουμε σε βιβλία για πολύ μικρά παιδιά. Στη συνέχεια έρχεται η επιλογή των ηρώων – μια οικογένεια κοτόπουλων – κάτι που σίγουρα δε διευκολύνει το παιδί-αναγνώστη να ταυτιστεί με την ιστορία και την ηρωίδα. Επίσης, δημιουργείται ένα κενό στη λογική σκέψη που ακολουθεί την απόφαση της Γέλλοου να αυτοπροσδιοριστεί. Κυρίως γιατί χωρίς προηγουμένως κάπως να το έχει εξηγήσει, το κείμενο πηδάει πολύ γρήγορα στο ζήτημα της αποδοχής του διαφορετικού, με την άνευ όρων αποδοχή της γιαγιάς. Έτσι, δε διευκολύνει την κατανόηση της επιλογής της Γέλλοου και αφήνει στον αναγνώστη την αίσθηση του μετέωρου ή ακόμη και μπερδεύει. Κάπου εκεί ένιωσα ότι η εξήγηση της ιστορίας της Γέλλοου επαφίεται αποκλειστικά στον ενήλικα που θα κληθεί να διαβάσει το βιβλίο ώστε να το συζητήσει με το παιδί, να το “δουλέψει”.
Ωστόσο είναι σημαντικό ένα βιβλίο-εργαλείο να βοηθάει δείχνοντας τα βήματα που πρέπει να γίνουν, ακόμη και σε έναν ενήλικα, για να μπορέσει να δώσει απαντήσεις. Ειδικά, όταν το βιβλίο αυτό αφορά δυσνόητα θέματα, όπως η διάκριση του βιολογικού και του κοινωνικού φύλου. Το τελευταίο είναι το αναγκαίο πρώτο βήμα, προτού φτάσουμε να συζητάμε την ανάγκη αποδοχής του διαφορετικού. Η ενήλικη ματιά της συγγραφέως φαίνεται σε πολλά σημεία και κυρίως στις αναφορές σε εικόνες της πραγματικής ζωής, που όμως μόνο ένας ενήλικας μπορεί να γνωρίζει. Για παράδειγμα, το κολιέ στο λαιμό της Γέλλοου είναι σαφής αναφορά στη Δήμητρα της Λέσβου, ενώ ένα κίτρινο κοτόπουλο ανάμεσα σε μια οικογένεια μαύρων κοτόπουλων σε παραπέμπει στη μη αποδοχή, ακόμα και σήμερα, των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων από πολλές κοινωνίες της Αφρικής. Όσο για το φινλανδικό ροκ συγκρότημα των NightWish, ομολογώ ότι το αγνοούσα και έπρεπε να μπω στη διαδικασία να το ψάξω. Όλα τα παραπάνω είναι στοιχεία αναμφίβολα ενδιαφέροντα στον ενήλικα αναγνώστη, αλλά αναρωτιέμαι πόσο μπορούν εντέλει να μιλήσουν στην εννιάχρονη κόρη μου, σε ένα παιδί γενικά;
Αν θέλαμε να κάνουμε μια σύγκριση σε ό,τι αφορά αντίστοιχα βιβλία-εργαλεία που όμως μπορούν εύκολα να διαβαστούν από ένα παιδί χωρίς ενδιάμεσο αναγνώστη, τότε σίγουρα θα αναφέραμε το «Αγόρι Κορίτσι» της Σουζάνα Εστρέλλα (εκδόσεις Carnivora), όπου το κείμενο είναι λιτό και η εικονογράφηση βασίζεται σε σκηνές καθημερινότητας παιδιών, χωρίς να δίνει εμφανή στερεοτυπικά στοιχεία φύλου όπως τα έχουμε συνηθίσει. Όπως λέει χαρακτηριστικά και η Νίκη Λιάκουρα στην κριτική της “χρησιμοποιεί τα χρώματα για να μεταδώσει ένα αίσθημα ευφορίας και απλά σχέδια, όπως ακριβώς είναι και όλα αυτά που μας εξηγεί. Και καταλήγει έτσι σε ένα βιβλίο που επιτρέπει στο παιδί να ταυτιστεί, να αναρωτηθεί, να κατανοήσει ευκολότερα, να μπει σε διαδικασία συζήτησης με τον γονιό, τον εκπαιδευτικό ή τον φροντιστή, ένα βιβλίο που μπορεί εύκολα να διαβαστεί από όλες τις ηλικίες”.
Τελικά όμως τι γίνεται με τα βιβλία-εργαλεία. Αναμφίβολα, τα χρειαζόμαστε για να μπορέσουμε με τη βοήθεια τους να μιλήσουμε για θέματα που ακόμα δεν είναι αυτονόητα και να δημιουργήσουμε μέσω της ανάγνωσης ανοιχτόμυαλα παιδιά και ενήλικες, που θα απαιτήσουν να ζήσουν σε έναν πιο συμπεριληπτικό κόσμο. Ωστόσο, τα βιβλία αυτά σχεδόν πάντα θα χρειάζονται έναν «ενδιάμεσο» αναγνώστη που θα μπορεί να αξιοποιήσει το βιβλίο ακόμη και αποσπασματικά. Έναν αναγνώστη που θα κατανοεί τόσο το θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο, όσο και τον τρόπο που δομείται αυτό, ειδικά αν είναι εμφανής η έλλειψη τεχνικής δουλειάς (επιμέλεια κειμένου, επιμέλεια εικονογράφησης, σύνθεση εικόνας- λόγου, σχήμα βιβλίου, επιλογή χαρτιού, εκτύπωση κλπ). Ειδικά η έλλειψη τεχνικών γνώσεων δυστυχώς μπορεί να αδικήσει ένα βιβλίο. Και στο σημείο αυτό έρχεται η σκέψη: πόσο ένα βιβλίο που τολμάει να αγγίξει ένα «δύσκολο θέμα» για παιδιά, μπορεί να επωφεληθεί από έναν έμπειρο εκδότη και επιμελητή για να επιτευχθεί το ζητούμενο;
*H Μαργαρίτα Γερούκη είναι εκπαιδευτικός, πρώην Σχολική Σύμβουλος και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Jyväskylä Φινλανδίας. Εκτός από τις παιδαγωγικές της σπουδές έχει πτυχίο και μεταπτυχιακό στις Επιστήμες της Υγείας (Αγωγή Υγείας) από το Πανεπιστήμιο της Jyväskylä Φινλανδίας, Διδακτορικό στην Εκπαίδευση από το Πανεπιστήμιο του Helsinki Φινλανδίας και μεταπτυχιακό τίτλο ειδίκευσης στην Πολιτική Θεωρία και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα από το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης. Το κύριο επιστημονικό της ενδιαφέρον αφορά τη Σεξουαλική Αγωγή. Έχει δημοσιεύσει βιβλία και επιστημονικά άρθρα σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, ενώ έχει παρουσιάσει τη δουλειά της σε πολλά επιστημονικά συνέδρια. Είναι μέλος της επιτροπής Σεξουαλικής Αγωγής του Παγκόσμιου Οργανισμού για τη Σεξουαλική Υγεία.
