Τα “απαγορευμένα” ή “επικίνδυνα” βιβλία δεν είναι όροι που ακούμε για πρώτη φορά. Η Αμερική εδώ και καιρό “βράζει”, με διάφορους φορείς να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν οι αναπανωτές και συνεχείς απομακρύνσεις βιβλίων από σχολικές και άλλες βιβλιοθήκες.
Στη συζήτηση με τίτλο “Επικίνδυνα” βιβλία για παιδιά που διοργανώθηκε την περασμένη εβδομάδα από το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του παιδιού, το ελληνικό τμήμα του IBBY – Κύκλος Παιδικού Βιβλίου, τις εκδόσεις Μικρή Σελήνη και το Women On Top στο When Hub, με χορηγό επικοινωνίας την Κόκκινη Αλεπού, πλήθος κόσμου, ανάμεσά τους αρκετοί συγγραφείς, λίγοι εκδότες και πολλοί άνθρωποι του χώρου του παιδικού βιβλίου, αλλά και φοιτητές τμημάτων παιδαγωγικών σχολών, παρακολούθησαν με μεγάλο ενδιαφέρον τις εισηγήσεις των εννέα καλεσμένων, οι οποίοι μίλησαν ο καθένας από τη δική του βάση και μοιράστηκαν στοιχεία και για το τι συμβαίνει στην Ελλάδα. Και παρότι στη χώρα μας δεν έχουμε τρανταχτές απαγορεύσεις βιβλίων, συχνά γίνεται αυτό που στον αγγλόφωνο κόσμο αποκαλείται soft censorship. Η λογοκρισία άλλωστε δεν είναι κάτι που αφορά μόνο τις καθολικές απαγορεύσεις, αλλά μπορεί να ξεκινήσει από τον ίδιο τον συγγραφέα, τον εκδότη, ακόμα και τον γονιό.
Τη συζήτηση άνοιξε η κ. Χρύσα Κουράκη, Αντιπρόεδρος της ΙΒΒΥ -Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Μέλος ΕΔΙΠ, Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, η οποία και συντόνισε τις εισηγήσεις, δίνοντας πρώτα τον λόγο στον διευθυντή του Δικτύου και συγγραφέα, Πάνο Χριστοδουλου. Ο κ. Χριστοδούλου αναφέρθηκε στην αφορμή για τη συγκεκριμένη συζήτηση, που αφορούσε την ακύρωση ενός μεγάλου εκπαιδευτικού προγράμματος που βασίστηκε στο βιβλίο που έγραψε ο ίδιος, το “Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα!” (Μικρή Σελήνη, 2023, εικ. Στέλλα Στεργίου). Το πρόγραμμα αυτό επρόκειτο να πραγματοποιηθεί σε μεγάλο ιδιωτικό σχολείο της χώρας, με τη σύμφωνη γνώμη διευθυντή και διδακτικού προσωπικού, όμως τελευταία στιγμή ανακλήθηκε λόγω παρέμβασης μερίδας γονιών που τα παιδιά τους φοιτούν στο σχολείο, καθώς στις σελίδες του εν λόγω βιβλίου αναφέρονται εκτενώς τρία πολύ σημαντικά δικαιώματα των παιδιών: το δικαίωμα στην ταυτότητα, το δικαίωμα στην οικογένεια και το δικαίωμα στην ιατρική περίθαλψη, με αναφορά στα εμβόλια. Στα “δύσκολα” αυτά δικαιώματα αναφέρθηκε ο κ. Χριστοδούλου, δίνοντας το κοινό μια πρώτη γεύση για το τι θα επακολοθούσε.
Ο συγγραφέας και πρόεδος της IBBY στην Ελλάδα, Βαγγέλης Ηλιόπουλος, παίρνοντας τον λόγο αναφέρθηκε σε διάφορες περιπτώσεις “μαλακής λογοκρισίας” που αφορούσαν τρία δικά του βιβλία (Καφέ Αηδιαστικό Μπαλάκι, Κι οι ιστορίες μεταναστεύουν, Οικογένεια είμαστε), ενώ αποσαφήνισε ότι λογοκρισία δεν κάνει μόνο το αναγνωστικό κοινό, αλλά και ο ίδιος ο δημιουργός την ώρα που γράφει, συνήθως από φόβο για να μην προκαλέσει. Τόνισε ότι επικίνδυνο θεωρεί η κοινωνία αυτό που φοβάται και άρα το απαγορεύει, ενώ, και με τη ιδιότητα του εκπαιδευτικού, αναφέρθηκε και στην ανασφάλεια στην οποία εργάζονται πολλοί συνάδερφοί του αλλά και υπεύθυνοι σχολικών βιβλιοθηκών που έρχονται αντιμέτωποι με αντιδράσεις γονιών για τα βιβλία που προτείνουν στα παιδιά της τάξης.
Τη σκυτάλη πήρε η Μαριάννα Ψύχαλου, εκδότρια της Μικρής Σελήνης, μετατρέποντας την κατάφαση του τίτλου της συζήτησης σε ερώτηση και δίνοντας τη δική της θετική απάντηση στο “αν υπάρχουν επικίνδυνα βιβλία”, καθώς οποιοδήποτε βιβλίο μπορεί να θεωρηθεί εν δυνάμει επικίνδυνο για έναν αναγνώστη. Και αυτό συμβαίνει γιατί ο τρόπος που ορίζει ο καθένας το επικίνδυνο είναι βαθιά υποκειμενικός και εξαρτάται από το αξιακό σύστημα, τους φόβους και τις πεποιθήσεις του. Μίλησε για τον ρόλο του εκδότη στη λογοκρισία, τις ισορροπίες που πρέπει να κρατηθούν ανάμεσα στις προσωπικές του αξίες, τα οράματα και τους στόχους και τις κυρίαρχες πεποιθήσεις και τα στερεότυπα της κοινωνίας που επηρεάζουν άμεσα την εμπορική τύχη της εκάστοτε έκδοσης. Αναφέρθηκε στον ρόλο των βιβλίων στη ζωή των παιδιών και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν και έκλεισε επισημαίνοντας ότι οι εκδότες δεν είναι σε καμία περίπτωση ουδέτεροι παρατηρητές, αλλά ενεργοί διαμεσολαβητές και οι επιλογές τους έχουν έντονο κοινωνικό αποτύπωμα.
Τόσο η Μένη Κανατσούλη, Ομότιμη Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (ΤΕΠΑΕ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, όσο και η Καλλιόπη Κύρδη, συγγραφέας και υπεύθυνη Πολιτιστικών Θεμάτων στη Διεύθυνση Α’βάθμιας Εκπαίδευσης Α΄ Αθήνας αναφέρθηκαν σε περιπτώσεις λογοκρισίας παιδικών και εφηβικών βιβλίων, η μεν πρώτη αναφέροντας παραδείγματα από την παγκόσμια παιδική και νεανική λογοτεχνία, η δε δεύτερη σε σχολικά εγχειρίδια, με αναφορές σε σχετικά πρόσφατα παραδείγματα της τελευταίας εικοσαετίας και όχι σε περιόδους πολιτικών αναταραχών, όπως πολλοί θα θεωρούσαν, αφήνοντας περιθώρια αναστοχασμού στο κοινό για το κατά πόσο είμαστε έτοιμοι για μια διαφορετική οπτική στο σχολείο.
Ο Γιώργος Κατσαμάκης, βιβλιοθηκονόμος και βιβλιογράφος, ξεκινώντας τη δική του εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εισήγηση με τον τίτλο “Ελευθερώστε τις βιβλιοθήκες”, μια παράφραση ενός συνθήματος του Μάη του ‘ 68, μίλησε για τον τρόπο που και οι βιβλιοθήκες λογοκρίνουν, επιλέγοντας το υλικό που θα διαθέσουν, αλλά και λογοκρίνονται, είτε επειδή είναι υποστελεχωμενες είτε επειδή δεν χρηματοδοτούνται, άρα δεν εκτελούν το έργο τους. Μίλησε για το πώς οι βιβλιοθήκες εξ ορισμού παρέχουν ελεύθερα και σε όλους το υλικό τους, καθιστώντας τες τα πιο δημοκρατικά μέρη του κόσμου, ενώ ανέφερε και τις περιπτώσεις καταστροφών βιβλιοθηκών, όπως για παράδειγμα από πολέμιους ιδεών. Αναρωτήθηκε γιατί δε λειτουργούν ως φάροι ελευθερίας, δεν παρέλειψε να αναφερθεί στο πώς η μεταναστευτική, πολιτική και οικονομική κρίση, οι πολιτιστικές συγκρούσεις, ο ρατσισμός και ο νεοναζισμός επαναφέρουν στο προσκήνιο τον συντηρητισμό, ενώ έκλεισε με μια αναφορά στο τι συμβαίνει (ή δε συμβαίνει) με τις σχολικές βιβλιοθήκες.
Η Έλενα Όλγα Χρηστίδη , ψυχολόγος και επιστημονική συνυπεύθυνη του επιστημομικού φορέα Orlando LGBT+ μίλησε για την αορατότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, πώς τα σχολικά βιβλία ακομα και εν έτει 2024 δεν περιλάμβανουν όλες τις οικογενειακές αναπαραστάσεις και πώς δεβ μπορούμε ακόμα να μιλάμε για συμπερίληψη στα σχολικά βιβλία, ενώ η Ισμήνη Μιχαήλ, αναπληρώτρια εκπαιδευτικός σε δημόσιο σχολείο στην σχολική περιφέρεια του Fairfax County στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ και μέλος της συντακτικής ομάδας της Κόκκινης Αλεπούς, μας έδωσε μέσω video την ανταπόκρισή της από το τι συμβαίνει στην Αμερική με τις απαγορεύσεις βιβλίων και τον τρόπο που διάφορες ακραίες πολιτικά ομάδες, με πρόσχημα την προστασία των παιδιών, επεμβαίνουν στις επιλογές των βιβλίων που διαβάζουν, προβαίνοντας σε καθολικές απαγορεύεισεις τίτλων σε σχολικές και όχι μόνο βιβλιοθήκες. Η εισήγηση της Ισμήνης Μιχαήλ είναι διαθέσιμη παρακάτω για να την παρακολουθήσετε ολόκληρη.
Τέλος, η Ζωή Κοσκινίδου, δημοσιογράφος και δημιουργός του ηλεκτρονικού περιοδικού Κόκκινη Αλεπού μίλησε για τον τρόπο που οι γονείς επιλέγουν βιβλία για τα παιδιά τους και πώς οι δικές τους αγοραστικές ή δανειστικές επιλογές επηρεάζουν τις αναγνωστικές προτιμήσεις των παιδιών. Παράλληλα, παρουσίασε τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήγαγε η Κόκκινη Αλεπού με αφορμή τη συγκεκριμένη συζήτηση και παρουσιάζει τις απαντήσεις βιβλιοπωλών και υπεύθυνων βιβλιοθηκών για το πώς οι γονείς επιλέγουν βιβλία για τα παιδιά τους.
