Τα παρακάτω κείμενο αποτελεί την εισήγηση της δημοσιογράφου Ζωής Κοσκινίδου με αφορμή τη συμμετοχή της στη συζήτηση “Επικίνδυνα” βιβλία για παιδιά που διοργάνωσε τη Δευτέρα 9 Δεκεμβρίου 2024 το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, το ελληνικό τμήμα της IBBY – Kύκλος Παιδικού Βιβλίου και οι Εκδόσεις Μικρή Σελήνη, φιλοξενήθηκε στο When Hub και χορηγός επικοινωνίας ήταν η Κόκκινη Αλεπού.
Ας ξεκινήσουμε από ένα δεδομένο: οι γονείς που διαβάζουν και θεωρούν την ανάγνωση μέσο ψυχαγωγίας, τείνουν να έχουν περισσότερες πιθανότητες να μεταδώσουν αυτή τη συνήθεια στα παιδιά τους. Το παράδειγμα τους έχει μεγάλη δύναμη, καθώς διαμορφώνει την αντίληψη των παιδιών για τη σημασία της ανάγνωσης, επηρεάζοντας κατ’ επέκταση και τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους αλλά και την ανάπτυξη της σκέψης τους.
Τι γίνεται όμως με τις αγοραστικές ή και τις δανειστικές – αν μπορούμε να τις πούμε έτσι – προτιμήσεις των γονιών και πώς αυτές επηρεάζουν και τελικά καθορίζουν τις αναγνωστικές προτιμήσεις των παιδιών τους; Κι ας το πάμε κι ένα βήμα παρά πέρα: πώς οι προτιμήσεις αυτές εμποδίζουν τα παιδιά να γίνουν ανοιχτόμυαλοι και προοδευτικοί ενήλικες στο μέλλον;
Τα βιβλία που επιλέγουν οι γονείς για τα παιδιά τους δεν είναι μια απλή αγοραστική ή δανειστική απόφαση. Αντιθέτως, είναι σαφής ένδειξη των αξιών, των πεποιθήσεων και της κοινωνικής τους αντίληψης. Όταν οι γονείς διαλέγουν βιβλία για να τα διαβάσουν τα παιδιά τους ή να τα διαβάσουν στα παιδιά τους, επηρεάζουν με την επιλογή τους τη σκέψη και την αντίληψή τους για τον κόσμο, τις κοινωνικές σχέσεις, την ιστορία και τις ηθικές αξίες. Επομένως, η επιλογή ενός γονέα να αποφύγει βιβλία με συγκεκριμένα θέματα μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της ενσυναίσθησης του παιδιού.
Γνωρίζουμε από εμπειρία ότι πολλοί γονείς αποφεύγουν να εκθέσουν τα παιδιά τους σε θέματα όπως η διαφορετικότητα, η φυλή, ο σεξουαλικός προσανατολισμός και η κοινωνική αδικία. Και μπορεί η πρόθεσή τους να είναι «αγνή», να προστατέψουν δηλαδή τα παιδιά από δύσκολα θέματα ή έννοιες που θεωρούν πως δεν μπορούν να κατανοήσουν πλήρως ίσως λόγω ηλικίας, κάτι τέτοιο όμως περιορίζει την έκθεση των παιδιών σε ποικιλία θεμάτων και ιδεών. Αποτέλεσμα αυτού είναι να στερούνται της δυνατότητας να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα του κόσμου και να αναπτύξουν μια ανοιχτόμυαλη στάση απέναντι στο άλλο.
Με αφορμή τη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε τη Δευτέρα 9 Δεκεμβρίου στο WHEN Hub και διοργάνωσε το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, το ελληνικό τμήμα της IBBY – Κύκλος Παιδικού Βιβλίου και οι Εκδόσεις Μικρή Σελήνη το περιοδικό για το παιδικό βιβλίο «Κόκκινη Αλεπού» διεξήγαγε έρευνα η οποία απευθύνθηκε αποκλειστικά σε βιβλιοπώλες/ εργαζόμενους σε βιβλιοπωλεία και υπεύθυνους βιβλιοθηκών, εξαιρώντας όμως τους σχολικούς βιβλιοθηκονόμους /υπεύθυνους βιβλιοθηκών, καθώς δεν έρχονται σε επαφή με τους ενήλικες, παρά μόνο με τα παιδιά. Η έρευνα συγκέντρωσε τις απαντήσεις 64 επαγγελματιών από όλη την Ελλάδα και έδωσε ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τις προτιμήσεις των γονιών όταν αγοράζουν ή δανείζονται βιβλία.
Για να μπορέσουμε να αποτυπώσουμε το προφίλ των γονιών η έρευνα ζήτησε να μάθει:
α) πόσες φορές τον μήνα επισκέπτονται τα βιβλιοπωλεία ή τις βιβλιοθήκες
β) αν μαζί έρχεται και το παιδί για το οποίο θέλουν να αγοράσουν ή δανειστούν ένα βιβλίο
γ) κατά πόσο το παιδί έχει την ελευθερία να επιλέξει μόνο του το βιβλίο που θα διαβάσει
δ) σε τι βαθμό παρεμβαίνει ο γονιός και τελικά ποιανού η επιλογή υπερισχύει φτάνοντας στο γκισέ/ταμείο
ε) με ποια κριτήρια αγοράζουν/δανείζονται οι γονείς και τι ζητούν από τα βιβλία
και
ζ) αν έχει τύχει να γίνουν οι βιβλιοπώλες και οι υπεύθυνοι βιβλιοθηκών μάρτυρες «επεισοδιακών» επιστροφών βιβλίων και με ποια αιτιολογία έγινε η επιστροφή.
Σε ό,τι αφορά τη συχνότητα επισκέψεων σε βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία οι ερωτηθέντες δήλωσαν πως γονείς τα επισκέπτονται περισσότερες από τρεις φορές τον μήνα σε ποσοστό 31,3% και ένα 7,8% τα επισκέπτονται καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά. Από την άλλη υπάρχει κι ένα 32,8% που διαβαίνει την πόρτα του βιβλιοπωλείου ή της βιβλιοθήκης από μία φορά τον μήνα ή και λιγότερο μέσα στο έτος συνολικά.
Αγοράζουν ή δανείζονται βιβλία κυρίως για παιδιά από 2-8 ετών, με τις ηλικίες 0-2 ετών και από 8 και πάνω να εμφανίζονται χαμηλά στα ποσοστά σε σχέση με την πρώτη κατηγορία που αναφέρθηκε. Μόνο το 37,5% των φορών που πηγαίνουν στο βιβλιοπωλείο ή στη βιβλιοθήκη συνοδεύονται από το παιδί για το οποίο θέλουν να αγοράσουν ή δανειστούν βιβλία, που συνήθως είναι πολύ μικρά σε ηλικία παιδιά (2-6 ετών).
Το βασικό στοιχείο που τους απασχολεί για την αγορά ή τον δανεισμό είναι
α) το θέμα του βιβλίου
β) το κείμενο να είναι κατάλληλο για την ηλικία του παιδιού
γ) η ιστορία να είναι ενδιαφέρουσα
δ) να υπάρχει εικονογράφηση
ε) ενώ ένα από τα πιο βασικά κριτήρια της αναζήτησης είναι η εύρεση ενός βιβλίου που θα βοηθήσει τον γονιό να ξεπεράσει κάποιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο ίδιος με το παιδί ή το παιδί από μόνο του.
Όταν το παιδί συνοδεύει τον γονιό στην επίσκεψή του στο βιβλιοπωλείο ή τη βιβλιοθήκη, η επιλογή του βιβλίου γίνεται κατά ένα 73,4% και από τους δύο μετά από συνεννόηση. Η επιλογή του βιβλίου καθοδηγείται από τον γονιό, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που το παιδί δεν επεμβαίνει καθόλου στην επιλογή ή είναι αδιάφορο ως προς την επιλογή. Μόλις στο 14,1% η επιλογή γίνεται αποκλειστικά από το παιδί.
Στην ερώτηση αν έχουν γίνει μάρτυρες περιστατικού όπου το παιδί έχει φτάσει στο ταμείο ή στον πάγκο δανεισμού με ένα βιβλίο που εκείνο θέλει πολύ όμως ο γονέας για τον οποιονδήποτε λόγο το θεωρεί ακατάλληλο, η πλειονότητα των απαντήσεων ήταν θετική, με δικαιολογίες όπως:
– «δεν είναι για την ηλικία του»
– «βιβλία με νεράιδες είναι χαμηλού επιπέδου» (σ.σ. λόγω θεματολογίας)
– «τα βιβλία fantasy προβάλλουν τη μαγεία, το σεξ και τη βία»
και τέλος η ατάκα «θα του το αγοράσω χαριστικά» και προφανώς όχι γιατί δίνει το δικαίωμα της επιλογής στο παιδί.
Αναφέρθηκαν δε και περιπτώσεις μεγαλύτερων σε ηλικία παιδιών, που αν και επισκέπτονται βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες μόνα τους αυτολογοκρίνονται καθώς θέλουν βιβλία που δεν θα τα εγκρίνουν οι γονείς τους, πχ γιατί έχουν χιούμορ ή γιατί θέλουν να αγοράσουν ή δανειστούν βιβλία που δεν είναι για την ηλικία τους, κάτι που συνήθως συμβαίνει όταν θέλουν να πάρουν βιβλία που απευθύνονται σε μικρότερης ηλικίας παιδιά.
Το πιο σημαντικό στοιχείο της έρευνας και η ερώτηση στην οποία ήταν λίγο πολύ αναμενόμενες οι απαντήσεις ήταν το ποιες θεματολογίες αποτελούν κόκκινο πανί για τους γονείς: εδώ πρώτα έρχονται τα βιβλία με θέματα που άπτονται της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, αυτά που έχουν αναφορές σε σεξουαλικές/ερωτικές σχέσεις, βιβλία γνώσεων σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, βιβλία που αναφέρονται στον θάνατο. Εδώ να αναφέρουμε ότι ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα άρθρα στην Κόκκινη Αλεπού, που βρίσκεται μέσα στο top 5 τα οκτώ χρόνια που υπάρχει το περιοδικό, είναι ένα αφιέρωμα στα βιβλία που μιλούν για τον θάνατo που δημοσιεύτηκε το 2017, κάτι που δείχνει πως δεν προτιμούμε τα παιδικά βιβλία που αναφέρονται στον θάνατο παρά μόνο όταν βιώσουμε περιστατικό απώλειας (και άρα χρησιμοποιούμε τα βιβλία αυτά ως εργαλεία και όχι ως λογοτεχνία που είναι). Με χαμηλότερα ποσοστά εμφανίζονται τα βιβλία που έχουν αναφορές σε βία, κακοποίηση, χρήση ουσιών, σχετικά χαμηλά βρίσκουμε τα βιβλία με θρησκευτικές αναφορές, αλλά και τα βιβλία που αφορούν κοινωνικά ή πολιτικά θέματα και τα βιβλία fantasy.
Στην ερώτηση για το θέμα των επιστροφών και τις δικαιολογίες που έχουν ακούσει οι επαγγελματίες που πήραν μέρος στην έρευνα λάβαμε διάφορες απαντήσεις όπως:
- επαγγελματίας του χώρου έχει δεχτεί επιστροφή βιβλίου fantasy επειδή ο γονιός το θεώρησε σατανικό,
- επίσης έχουμε επιστροφή βιβλίου fantasy που ο πνευματικός της οικογένειας δε συμφωνούσε με την επιλογή,
- γονιός ανέφερε ότι η «Ματίλντα» του Ρόαλντ Νταλ παρακινεί τα παιδιά στην ανυπακοή και παρουσιάζει στρεβλή εικόνα ως πως το πώς πρέπει να φέρονται τα παιδιά απέναντι στους γονείς τους,
- «Ο μάγος Αλμπραντρά και το σοφό βιβλίο της Σουμουτού» της Βάσως Ψαράκη επεστράφη με την κατηγορία ότι είναι ένα βιβλίο που μιλάει για τη μαγεία και ότι είναι σκοτεινό για παιδιά,
- βιβλίο δραστηριοτήτων με μαγισσούλες επίσης επεστράφη ως «σατανικό»
- και τέλος, βιβλίο που δείχνει έναν μπαμπά να συμμετέχει στην ανατροφή του παιδιού του, συμβάλλοντας στις καθημερινές δουλειές του σπιτιού και περνώντας ποιοτικό χρόνο με το παιδί του επεστράφη ως κάτι που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της οικογένειας με την αιτιολογία «και τι θα γίνει αν το διαβάσω και το παιδί ζητήσει έναν τέτοιο μπαμπα;».
Αν θέλουμε να βγάλουμε ένα πρώτο συμπέρασμα από την έρευνα, θα λέγαμε ότι αυτό που βλέπουμε είναι ότι τα παιδιά δεν έχουν την ελευθερία να επιλέγουν τα βιβλία που θα ήθελαν ιδανικά να διαβάσουν. Λογοκρίνονται οι επιλογές τους από τις πεποιθήσεις των γονιών τους και η αναγνωστική τους εμπειρία είναι εξαρχής δεδομένη. Το αποτέλεσμα είναι ή να διαβάζουν βιβλία που έχουν επιλεγεί για εκείνα χωρίς να ληφθεί υπόψη το προσωπικό γούστο ή τα αναγνωστικά τους θέλω, οριοθετώντας έτσι και τη σκέψη τους και τον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο γύρω τους και τον ζουν ή να απορρίπτουν εντελώς την ανάγνωση αφού παύει να είναι μέσο ψυχαγωγίας αλλά καταναγκασμού.
Η επιλογή βιβλίων για τα παιδιά μας με βάσει τα προσωπικά μας πιστεύω αποτελεί μια μορφή λογοκρισίας που ξεκινά από το οικείο περιβάλλον. Λογοκρίνοντας τις αναγνωστικές τους επιλογές περιορίζουμε τόσο τη μάθησή τους όσο και την ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψης και τους στερούμε τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε όσο το δυνατόν πιο ενημερωμένα και τελικά ανοιχτόμυαλα άτομα. Ας δώσουμε την ευκαιρία να έχουν πρόσβαση σε ένα ευρύ θεματολογικά φάσμα βιβλίων. Τα βοηθάμε έτσι να κατανοήσουν τον κόσμο όπως πραγματικά είναι: πολύπλοκος και γεμάτος προκλήσεις, παράλληλα όμως γεμάτος ομορφιά.
