Η Άλκη Ζέη ήταν και παραμένει μια από τις πιο αγαπητές συγγραφείς παιδικών βιβλίων. Ήταν ο άνθρωπος που κοίταζε πρώτα το παιδί στα έργα της και απευθυνόταν καταρχάς σε αυτό. Το 2020, στις 27 Φεβρουαρίου, και σε ηλικία 92 ετών, «έφυγε» για τον τελευταίο της περίπατο. Η Μαρίζα Ντεκάστρο, συγγραφέας και η ίδια, κριτικός παιδικής λογοτεχνίας και στενή της φίλη, ανέλαβε τρία χρόνια μετά ένα δύσκολο έργο, τη δημιουργία μιας βιογραφίας της Άλκης Ζεη που να μπορεί να διαβαστεί εύκολα και ευχάριστα και από παιδιά.
Με αφορμή τη σημερινή κυκλοφορία του βιβλίου «Μάτια σαν γαλάζια θάλασσα» (εκδ, Μεταίχμιο), η Μαρίζα Ντεκάστρο μιλάει στην Κόκκινη Αλεπού για το βιβλίο αυτό, τη σχέση της με την Άλκη Ζέη, το έργο της και πώς αυτό, αλλά και η ίδια η δημιουργός, επηρέασε το δικό της έργο.
Με λίγες λέξεις, τι είναι για εσάς το «Μάτια σαν γαλάζια θάλασσα»;
Σκεφτόμουν ότι η ζωή της Άλκης Ζέη ίσως θα μπορούσε να περάσει λογοτεχνικά μέσα από τα μάτια της που χρωματίζονταν ανάλογα με τους καιρούς. «Μάτια μου» αποκαλούμε κάποιον για να του δείξουμε αγάπη. Με αγάπη έγραψα, λοιπόν, τη μακρόχρονη ιστορία της γαλανομάτας Άλκης. Γι’ αυτό και έδωσα στο βιβλίο αυτό τον τίτλο. Ήταν η πρώτη φράση που έγραψα.
Πώς προέκυψε η ιδέα για μια παιδική εκδοχή της βιογραφίας της Αλκης Ζέη; Έπαιξαν ρόλο μόνο τα 100 χρόνια από τη γέννησή της και η ανακήρυξη του 2023 ως Λογοτεχνικό Έτος Άλκης Ζέη ή υπήρξε κάποια άλλη ανάγκη που σας ώθησε να πείτε την ιστορία της με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να τη διαβάσουν και παιδιά;
Οι κακεντρεχείς μπορεί να σκεφτούν ότι η έκδοση της παιδικής βιογραφίας της είναι μια «αρπαχτή» λόγω του Λογοτεχνικού Έτους και των 100 χρόνων από τη γέννησή της. Δεν είναι σε καμιά περίπτωση έτσι. Η σχέση της Άλκης Ζέη με το Μεταίχμιο ξεπερνούσε την επαγγελματική σχέση των συγγραφέων με τους εκδότες τους. Όταν ο Νώντας και η Βάσω Παπαγεωργίου μου πρότειναν να τη γράψω, χάρηκα αφάνταστα και δεν το σκέφτηκα ούτε λεπτό. Δεν ήταν κάτι που ήρθε από μένα. Ήξεραν τη σχέση που είχαμε, εκτιμούν και τη δουλειά μου, και προχωρήσαμε. Η ιδέα ήταν να γραφτεί μια βιογραφία της με τρόπο που να τη γνωρίσουν οι αναγνώστες της και όλοι. Δεν επενέβησαν καθόλου στο κείμενο που παρέδωσα, αφήνοντάς με ελεύθερη να τη γράψω όπως εγώ νόμιζα μέχρι την τελευταία τελεία.
Με ποιον τρόπο είναι δομημένο το βιβλίο, πώς χωρίζεται η ιστορία της Άλκης Ζέη και της Ελλάδας στα κεφάλαια και τι ρόλο παίζει η γραφιστική προσέγγιση της Δήμητρας Μηλιώρη;
Ξεκίνησα από τα μάτια της και το χρώμα τους που άλλαζε ανάλογα με τους καιρούς. Οι εκφράσεις των μπλε ματιών έγιναν τα κεφάλαια που έπλεξαν τη ζωή της με την ιστορία της Ελλάδας: γαλάζια όταν γεννήθηκε, μάτια φουρτουνιασμένα όταν εξορίστηκε στη Χίο, ταραγμένα στον πόλεμο, γαλανά στις φιλίες… Στα κεφάλαια περιλαμβάνονται, ως τεκμηρίωση, αποσπάσματα από τα έργα της, παιδικά και ενηλίκων, ιδέες που έγιναν βιβλία, απαντήσεις σε πιθανές απορίες των αναγνωστών. Δεν πρόκειται δηλαδή για μια σκέτη βιογραφία. Θα έλεγα ότι είναι μια «βιβλιοφιλική βιογραφία», όρος ανύπαρκτος βέβαια, ο οποίος εικονογραφεί, νομίζω, το περιεχόμενο του Μάτια σαν τη γαλάζια θάλασσα.
Η εικονογράφηση ήταν μεγάλη σπαζοκεφαλιά! Να κάναμε μια συμβατική παιδική εικονογράφηση; Δεν πήγαινε. Να βάλουμε φωτογραφίες; Σχεδόν όλες ήταν ασπρόμαυρες και πολυπρόσωπες, συν το γεγονός ότι δε μιλάνε στα παιδιά. Τελικά, αποφασίστηκε να παίξουμε σε ολόκληρο το βιβλίο με το γαλάζιο. Κι εδώ, μπήκε με τη Δήμητρα Μηλιώρη το ντιζάιν. Η Δήμητρα πείραξε τις φωτογραφίες, χρωμάτισε, έκοψε, σχεδίασε, έστησε σελίδες. Σαν να ήξερε τις απόψεις της Άλκης, τόλμησε κι έφτιαξε ένα βιβλίο κάπως ποπ. Της αξίζουν χίλια συγχαρητήρια! Δεν ξεχνάω το εξώφυλλο. Είναι έργο της Στρατηγούλας Γιαννικοπούλου, η συμμετοχή της στην έκθεση Ένα παραμύθι για την Άλκη (επιμελητές Ίρις Κριτικού και Νίκος Βατόπουλος) που ευγενικά μας το παραχώρησε.
Για όσους έχουν διαβάσει το «Με μολύβι φάμπερ Νο2», το «Η συνισταμένη των ανοησιών της υφηλίου» και το «Πόσο θα ζήσεις ακόμα, γιαγιά», η ιστορία της ζωής της Άλκης Ζέη είναι λίγο-πολύ γνωστή. Υπάρχουν όμως δύο κεφάλαια στο βιβλίο σας που φέρνουν δύο νέα στοιχεία: α) το 11ο μιλάει για τον θάνατό της και κλείνει παραδόξως με το «ΕΥ-ΠΟ! ΕΥ-ΠΟ!». Γιατί κλείνει με αυτόν τον τρόπο; Και β) το 12ο κεφάλαιο που μπαίνει ένα νέο στοιχείο στη ζωή της, αυτό για τις κουζίνες και τον ρόλο που έπαιξαν στη ζωή της, την πραγματική και τη συγγραφική. Γιατί τις ξεχώριζε; Γιατί τις ξεχωρίσατε κι εσείς ώστε να τους αφιερώσετε ένα κεφάλαιο;
Μα, αν γράφαμε «ΛΥ-ΠΟ! ΛΥ-ΠΟ!» θα εκφράζαμε μόνο τη στενοχώρια μας που έφυγε από τη ζωή. «ΕΥ-ΠΟ! ΕΥ-ΠΟ!» λοιπόν, γιατί τα γραπτά της θα μείνουν και χωρίς εκείνη. Οι κουζίνες, τώρα, ήταν μια ξαφνική έμπνευση. Πόσες γυναίκες συγγραφείς δεν έχουν άλλο χώρο δουλειάς παρά την κουζίνα τους; Πόσα δε διαδραματίζονται στις κουζίνες εκτός από το μαγείρεμα; Η Άλκη έγραφε στις κουζίνες των σπιτιών από χώρα σε χώρα. Σκέφτηκα να τους δώσω το βάρος που τους έπρεπε. Άλλωστε, στην παρισινή κουζίνα της ξεκίνησε η φιλία μας.
Μπορεί να μην είναι γνωστό στο ευρύ κοινό, αλλά είχατε στενή, προσωπική σχέση με τη συγγραφέα. Πώς γνωριστήκατε, πως διασταυρώθηκαν οι δρόμοι σας και τι ρόλο έπαιξε στην ενασχόλησή σας με το παιδικό βιβλίο;
Η Άλκη Ζέη ήταν μιας παλιάς κοπής αριστερή διανοούμενη (καταλαβαίνετε τι θέλω να πω!), φροντιστική και γενναιόδωρη. Έδινε, λοιπόν, από φαγητό και στέγη σε κάθε αναγκεμένο, μέχρι συμβουλές. Συμβουλές έδωσε και σε μένα όταν τη γνώρισα στη δικτατορία, το 1973 στο Παρίσι όπου σπούδαζα. Η συμβουλή της, που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την επαγγελματική μου ζωή, ήταν να ασχοληθώ με το παιδικό βιβλίο: Γιατί, Μαρίζα, τι σόι παιδαγωγός θα γίνεις αν δε διαβάζεις τα βιβλία που διαβάζουν οι μαθητές σου; Επέμεινε, ακολούθησα τη συμβουλή της και φαντάζεστε πόσα μου έδωσε και εξακολουθεί να μου δίνει. Από τότε κι ύστερα, η σχέση μας πήρε τον δρόμο της φιλίας φιλίας, με εμπιστοσύνη, νοιάξιμο, διακοπές, συνεργασίες, κουμπαριές…
Σας επηρέασε η συγγραφέας στο δικό σας έργο και αν ναι με ποιον τρόπο;
Φυσικά με επηρέασε τρομερά! Με συνέπαιρνε και με εξέπληττε σε κάθε βιβλίο της η τόλμη και η ευφυία με την οποία έγραφε για κάθε κοινωνικό ή ιστορικό ζήτημα στα βιβλία της. Σε όλα, και ειδικά στα παιδικά. Ας μην ξεχνάμε την τομή που έκανε με Το Καπλάνι της βιτρίνας το 1963 που κάποιοι την κατηγόρησαν ότι κατέβασε την πολιτική στα παιδιά. Έβαλε θέματα που χρόνια πριν είτε δεν αγγίζαμε, είτε που θεωρούνταν άνευ ενδιαφέροντος για τα παιδιά, θέματα πολιτικά, κοινωνικά και χίλια άλλα που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της ζωής της μέσα στη μεγάλη Ιστορία. Και δεν αναφέρομαι στα τρέχοντα κοινωνικά ζητήματα, όπως τα ναρκωτικά. Άλλωστε, Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της είναι το μοναδικό μυθιστόρημά της το οποίο, όπως είπε, δεν έχει προσωπικά στοιχεία. Μιλάω για τον Μάη του ’68 (Ο Ψεύτης παππούς), την κατάσταση των ηλικιωμένων (Γατοκουβέντες) ή στην καταναλωτική μανία των παιδιών (Τα παπούτσια του Αννίβα).
Υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα για το πώς έκανε μυθιστόρημα προσωπικά βιώματα, τα οποία αποκαλύπτουν πόσο κοντά ήταν στις πραγματικότητες, τις δικές της και των άλλων. Φαντάστηκε ακόμα και τον θάνατό της (Ο τελευταίος περίπατος της γιαγιάς). Αν δεν τη σταματούσε ο χρόνος, είμαι σίγουρη πώς θα ασχολιόταν με την επιστημονική φαντασία και την τεχνητή νοημοσύνη, έτσι ανήσυχο πνεύμα που ήταν. Κινούμασταν λογοτεχνικά σε διαφορετικά είδη, αλλά δεν είχε καμιά σημασία. Όταν ετοίμαζα κάποιο βιβλίο, χωνόταν στο κεφάλι μου χτυπώντας τρία καμπανάκια: απλότητα, αμεσότητα, ζωντάνια!
Ποια είναι η παρακαταθήκη που αφήνει η Άλκη Ζέη στις επόμενες γενιές συγγραφέων;
Νομίζω πως τη βλέπω ζωηρή απέναντί μου να λέει: Μη διστάζετε! Τολμήστε! Κάθε βιβλίο να κάνει μια τομή! Είναι σπουδαία συγγραφέας, επειδή άλλαξε την αντίληψη για το πώς γράφουμε για τα παιδιά.
