Οι χάρτες στα βιβλία λογοτεχνίας για παιδιά και κυρίως στα φάνταζι αποτελούν πεδίο πολλών σύγχρονων ερευνητικών εργασιών. Σίγουρα είναι ένα από τα πιο όμορφα εικονογραφικά στοιχεία που μπορεί να βρει κάποιος σε ένα βιβλίο, αλλά και τα πιο ενδιαφέροντα και χρήσιμα για την κατανόηση του χώρου και του χρόνου στον οποίο εκτιλύσσεται η ιστορία που πρόκειται να διαβάσουμε.
Και λέμε “πρόκειται” γιατί οι χάρτες εμφανίζονται πάντα στις πρώτες σελίδες του βιβλόιυ, πριν ακόμα ξεκινήσει η αφήγηση της ιστορίας, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να αντιληφθεί αρχικά τον χώρο. Ο πρώτος χάρτης που δημιουργήθηκε και συνόδευσε μια λογοτεχνική ιστορία για παιδιά ήταν το 1883 στο βιβλίο του Robert Louis Stevenson “Το νησί των θησαυρών”. Μετά από αυτόν ακολούθησαν πολλοί άλλοι συγγραφείς που δημιούργησαν σε συνεργασία με χαρτογράφους και εικονογράφους τους χάρτες που συνόδευαν τα κείμενά τους. Και χωρίς αυτούς, η αλήθεια είναι, πως δύσκολα θα μπορούσαμε για παράδειγμα να φανταστούμε τη Μέση Γη του Τόλκιν, τη Γαιοθάλασσα της Λε Γκεν ή ακόμα τον κόσμο του Έραγκον του Παολίνι (που παρεπιμπτόντως μόλις κυκλοφόρησε και το “Μέρταγκ”) και τη Νάρνια του Λούις.
Οι χάρτες όμως δεν είναι απλώς διακοσμητικοί, δεν είναι ότι απλώς ομορφαίνουν με την παρουσία τους τα βιβλία, αλλά παίζουν έναν πολύ ιδιαίτερο ρόλο στην πλοκή της ιστορίας, καθώς ως εικόνα και μόνο λένε τη δική τους ιστορία. Ο τρόπος δε που είναι φτιαγμένοι συμβάλλει ώστε το βιβλίο να έχει μια ολοκληρωμένη εμφάνιση τυπογραφικά και συνήθως οι χάρτες αυτοί συμβαδίζουν με τη θεματική της ιστορίας. Για παράδειγμα, ο χάρτης στο Νησί των θησαυρών είναι ένας ναυτικός χάρτης με πολλές λεπτομέρειες που απευθύνονταν στους θαλασσοπόρους, με ονομασίες πλοίων, με αναφορές στα θαλάσσια ρεύματα, ακόμα και με ονόματα χαρακτήρων. Από την άλλη, ο χάρτης στην τριλογία του Τόλκιν “Ο Αρχοντας των Δακτυλιδιών” είναι ένας χάρτης γεωγραφικός και απόλυτα κατατοπιστικός, αφού ο αναγνώστης θα πρέπει πρώτα να γνωρίσει την φανταστική χώρα που έφτιαξε με το μυαλό του ο Τόλκιν, ώστε να μπορέσει να συνεχίσει στην ανάγνωση της ιστορίας.
Κάθε φάνταζι βιβλίο που σέβεται τον εαυτό του πρέπει να έχει και έναν χάρτη και αν και πλέον στις μέρες μας οι χάρτες αποτελούν περισσότερο εικαστικό και λιγότερο πληροφοριακό κομμάτι του βιβλίου, που όμως και τα δύο συμβάλλουν με τον τρόπο τους στην εξέλιξη της ιστορίας, όταν πρωτοξεκίνησαν οι συγγραφείς να ζητούν χάρτες για τα βιβλία τους, αυτά τα εικονογραφικά στοιχεία είχαν πολύ διαφορετική χρήση. Ένας από τους παράγοντες που αναφέρεται στα περισσότερα ερευνητικά άρθρα για τους χάρτες στα παιδικά βιβλία ήταν ότι οι χάρτες ήταν κάτι που κινούσαν πολύ το ενδιαφέρον των αρσενικών αναγνωστών, κυρίως των νεαρών. Τα αγόρια φαίνεται πως ήταν πιο πιθανό να διαβάσουν ένα λογοτεχνικό βιβλίο αν αυτό είχε μέσα έναν χάρτη σε σχέση με τα κορίτσια. Μάλιστα, λέγεται πως ο Στίβενσον πρώτα δημιούργησε τον χάρτη για χάρη του θετού γιού του που βαριόταν σε κάποιες διακοπές στη Σκοτία και μετά την ίδια την ιστορία για το Νησί των θησαυρών.
Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι χάρτες τότε όχι μόνο ήταν φτιαγμένοι από χαρτογράφους, άρα επιστήμονες που γνώριζαν καλά το αντικείμενο, αλλά και τα ίδια τα παιδιά γνώριζαν πολύ καλά πώς να τους διαβάζουν. Η γεωγραφία ως μάθημα εκείνα τα χρόνια, των αρχών του 20ού αιώνα, διδασκόταν τελείως διαφορετικά στα σχολεία και τα παιδιά ήξεραν πώς να φτιάχνουν έναν χάρτη και πώς να τον διαβάζουν, σε σύγκριση με τα σημερινά παιδιά, που τη Γεωγραφία τη διδάσκονται απλώς αποστηθίζοντας αριθμούς και τοπωνύμια. Και αυτό φαίνεται και στον τρόπο που φτιάχνονται οι χάρτες των βιβλίων φάνταζι σήμερα. Αν συγκρίνουμε τον χάρτη στο βιβλίο του Στίβενσον με – για παράδειγμα – τον χάρτη στην σειρά του Κόλιν Μελόι “Η τριλογία του αγριόδασους” (εικ. Κάρσον Έλις) θα δούμε πως το δεύτερο υστερεί κατά πολύ στα παραδοσιακά χαρτογραφικά στοιχεία. Παρόλα αυτά, επιτελεί και αυτή έργο, αφού μας γνωρίζει το Αγριόδασος, τον τόπο στον οποίο εξελίσσεται η ιστορία της Πρου και του Κέρτις.
Ένας άλλος λόγος που τα βιβλία έχουν χάρτες είναι για να μπορέσει ο συγγραφέας να δώσει στοιχεία στον αναγνώστη ώστε να δημιουργήσει στο μυαλό του την ίδια εικόνα με εκείνον για το πού διαδραματίζεται η ιστορία που διαβάζει. Είναι γνωστό ότι ο καθένας από εμάς που διαβάζει μια ιστορία την ερμηνεύει με ελαφρώς διαφορετικό τρόπο από κάποιον άλλο και δημιουργεί τους χαρακτήρες στο μυαλό του με συγκεκριμένο τρόπο που μπορεί να διαφέρει από το πώς τους σκέφτεται κάποιος άλλος. Η παρουσία ενός χάρτη οριοθετεί κατά κάποιον τρόπο την αχαλίνωτη φαντασία του αναγνώστη περιορίζοντάς την στα όρια του χάρτη που υπάρχει στο βιβλίο, ωθώντας τον με αυτόν τον τρόπο να αντιληφθεί την εικόνα του χώρου έτσι ακριβώς όπως την είχε φανταστεί ο συγγραφέας.
Πολλοί από τους χάρτες που βρίσκουμε στα βιβλία έχουν βασιστεί σε πραγματικούς τόπους. Για παράδειγμα λέγεται πως ο χάρτης της Μέσης Γης του Τόλκιν για τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών βασίστηκε στο τοπίο γύρω από το Μπέρμιγχαμ όπου ο συγγραφέας μετακόμισε όταν ήταν τεσσάρων ετών, ενώ ο χάρτης του A.A. Milne στο βιβλίο του Winnie the Pooh λένε πως είναι εμπνευσμένος από το δάσος Ashdown όπου ο Milne έπαιζε όταν ήταν παιδί. Τέλος, κατά μία θεωρία, η Νάρνια του C. S. Lewis μοιάζει πολύ με μια αρχαία ιταλική πόλη για την οποία ο συγγραφέας διάβασε ενώ μελετούσε λατίνους συγγραφείς.
Οποιος και να είναι ο σκοπός της παρουσίας ενός χάρτη στα βιβλία, η ουσία είναι ότι ακόμα και ως εικονογραφικά στοιχεία αποτελούν ένα κομμάτι της πλοκής της ιστορίας, που μας βοηθάει να κατανοήσουμε τον χώρο που αυτή εξελίσσεται. Μάλιστα, η Βρετανή συγγραφέας Kiran Millwood Hargrave (Η Τζούλια και ο καρχαρίας) αναφέρει σε συνέντευξή της: “Οι χάρτες είναι ένας απτός τρόπος να θυμόμαστε έναν ολόκληρο κόσμο, μια ολόκληρη ιστορία και γι’ αυτό το λόγο δημιουργούν τόσο ενθουσιασμό στο παιδί-αναγνώστη. Όποια μορφή και αν έχουν, οι χάρτες είναι υπέροχα εργαλεία που βελτιώνουν τη ζωή μας. Οπλισμένοι με έναν χάρτη μπορούμε να ανεβούμε σε βουνά και να διασχίσουμε τον κόσμο. Και τα ταξίδια μας αλλάζουν, το ίδιο και οι ιστορίες”.
