Το βιβλίο «Όταν η μαμά μου είπε ψέματα» της Σοφίας Δάρτζαλη, σε εικονογράφηση της Σάντρας Ελευθερίου (εκδόσεις Μεταίχμιο) κέρδισε με την πρώτη του έκδοση το 2016 (εκδόσεις Λιβάνη) το βραβείο ΙΒΒΥ και χάρισε στη δημιουργό του τον τίτλο της καλύτερης πρωτοεμφανιζόμενης συγγραφέα της χρονιάς. Όχι άδικα, καθώς πραγματεύεται ένα θέμα που το 2016 είχε αποτελέσει (και συνεχίζει ακόμα να αποτελεί) σημείο αναφοράς πολλών βιβλίων για παιδιά: την ευρωπαϊκή μεταναστευτική κρίση.
Πρόκειται για ένα εικονογραφημένο βιβλίο που απευθύνεται σε παιδιά από 5 ετών και που περιγράφει μια βόλτα με το λεωφορείο ενός παιδιού και μια μαμάς, όπου το παιδί ανακαλύπτει ότι ο πραγματικός κόσμος είναι γεμάτος διαφορετικότητα σε ρούχα, γλώσσες και χρώμα δέρματος. Και ενθουσιάζεται, χαίρεται, χάνεται στις εικόνες. Όταν θα χρειαστεί να δώσει τη θέση του σε μια μαμά διαφορετική, «σοκολατένια» όπως λέει, με ένα μωρό στην αγκαλιά, τα πράγματα θα αλλάξουν. Η μαμά αυτή δε μιλάει καλά ελληνικά και δεν ακυρώνει εισιτήριο. Και φυσικά όταν έρχεται ο ελεγκτής το αντιλαμβάνεται και αναλαμβάνει δράση, ώστε να κάνει το «καθήκον» του. Κάπου εκεί παρεμβαίνει η μαμά του αγοριού προσφέροντας το δικό της εισιτήριο και πληρώνοντας η ίδια πρόστιμο.
Γνώριμη εικόνα το 2016, γνώριμη ίσως εικόνα ακόμα και σήμερα. Και σίγουρα αφορμή για πολλές συζητήσεις για τη διαφορετικότητα, τις διαφορετικές οικονομικές δυνατότητες των ανθρώπων, για το στερεότυπο του αν όλοι οι μαύροι άνθρωποι μιλάνε ή όχι ελληνικά, πώς αντιμετωπίζουμε ανάλογα περιστατικά και πώς στεκόμαστε αλληλέγγυοι και όχι με ελεημοσύνη απέναντι στον άλλο.
Σήμερα, σχεδόν 8 χρόνια από την πρώτη του έκδοση, νιώθω ότι το βιβλίο αυτό μπορεί να δώσει το έναυσμα για συζητήσεις πάνω στο «λευκό προνόμιο» και τη διαφορετική στερεοτυπική αντιμετώπιση σε μετανάστες ή ανθρώπους άλλου χρώμα δέρματος. Αναπόφευκτα κάθε βιβλίο καθίσταται ειδωμένο αλλιώς κάτω από το βάρος του χρόνου που έχει περάσει από την πρώτη του έκδοση. Ειδικά όταν από τη πρώτη έκδοση του βιβλίου έχουν κοινοποιηθεί πολλά περιστατικά τέτοιας αντιμετώπισης και ένα ολόκληρο κίνημα όπως το Black Lives Matter με παγκόσμιες διαστάσεις. Θέματα που αφορούν ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής κοινωνίας. Συζήτηση θα μπορούσε να γίνει ακόμα και σε σχέση με τον χαρακτηρισμό «σοκολατένια» που χρησιμοποιεί ο μικρός πρωταγωνιστής, όρος μάλλον αδόκιμος και μη πολιτικά ορθός με βάση το πως αυτοπροσδιορίζονται οι ίδιοι οι Αφροέλληνες και γενικά οι μαύροι άνθρωποι στην Ελλάδα του 2024.
Τα βιβλία – και τα παιδικά βιβλία δεν αποτελούν εξαίρεση – σε μεγάλο βαθμό αντανακλούν με διάφορους τρόπους τον κόσμο που ζούμε ή που θα θέλαμε να ζούμε. Η εικονογράφηση για παράδειγμα συχνά ανταποκρίνεται στις επιταγές ενός συγκεκριμένου πλαισίου που αντιστοιχεί στον χωροχρόνο της αρχικής έκδοσης. Όμως, η πάροδος του χρόνου δύναται να παρέχει περιθώρια έμπνευσης και αλλαγών. Για παράδειγμα, ένα παιδί σήμερα εύκολα θα αναρωτιόταν γιατί η «σοκολατένια» μαμά εμφανίζεται κίτρινη στις σελίδες του βιβλίου και η διαφορετικότητά της αντικατοπτρίζεται μόνο στα χέρια της και σε μία μόνο σελίδα στο τέλος του βιβλίου; Θα μπορούσε άραγε αυτό να αλλάξει αν η Σάντρα Ελευθερίου σχεδίαζε σήμερα; Η αλήθεια είναι πως η πλειονότητα των επανεκδόσεων καταλήγουν ως απλή ανατύπωση χωρίς καμία αλλαγή σε σχέση με την αρχική τους έκδοση. Ωστόσο, έτσι χάνεται η ευκαιρία να δοθεί νέα πνοή και οπτική στο βιβλίο χωρίς απαραίτητα αυτό να σημαίνει αλλαγές στο κείμενο. Πόσο υποστηρικτικό και ενδιαφέρον θα ήταν, αν εδώ η επανέκδοση συνοδευόταν από ένα εισαγωγικό σημείωμα, γραμμένο ίσως και από την ίδια τη συγγραφέα, με αναφορές στο σκεπτικό με το οποίο γράφτηκε αρχικά, τον απόηχο που είχε αλλά και την απήχηση που μπορεί να έχει στο σημερινό γίγνεσθαι και φυσικά την αφορμή που μπορεί να δώσει για συζήτηση σε μικρούς και μεγάλους σήμερα.
