Ο Sydney Smith είναι ένας από τους κορυφαίους εικονογράφους αυτή τη στιγμή στον κόσμο και βραβευμένος πλέον και με το Hans Christian Andersen Award Εικονογράφησης, το σπουδαιότερο βραβείο στον χώρο για το σύνολο του έργου του. Η συζήτηση που ακολουθεί είχε προηγηθεί κατά πολύ της ανακοίνωσης του βραβείου. Είχε για την ακρίβεια γίνει τον Απρίλιο του 2023 στο πλαίσιο της Διεθνούς Έκθεσης Παιδικού Βιβλίου της Μπολόνια. Βρεθήκαμε εκεί προς το τέλος της έκθεσης, στο περίπτερο της Penguin Random House για να μιλήσουμε για τα βιβλία του, το “Μιλώ σαν το ποτάμι”, το “Small in the city” αλλά και το “My Baba’s Garden” που είχε μόλις κυκλοφορήσει στα αγγλικά και θα δούμε σύντομα και στα ελληνικά. Δυστυχώς όμως η τεχνολογία δεν είναι πάντα με το μέρος μας και έτσι η ηχογράφηση της συνέντευξης χάθηκε όταν για ανεξήγητους λόγους έκλεισε για πάντα το κινητό τηλέφωνο στο οποίο έγινε η καταγραφή της συζήτησης. Όμως εκεί κοντά στη φετινή βράβευσή του, τον περασμένο Μάρτιο, το τηλέφωνο ξαφνικά “αναστήθηκε”. Για λίγο, τόσο όσο να ανακτηθεί το χαμένο αρχείο.
Σε ένα τραπέζι, στη μέση του μεγάλου περιπτέρου του εκδοτικού του στην Έκθεση της Μπολόνια, περιτριγυρισμένοι από τα βιβλία του, μιλάμε για την εικονογράφηση. Το ραντεβού έχει δοθεί με αφορμή την ελληνική έκδοση του I talk like the river από τις εκδόσεις Μικρή Σελήνη, όμως καταλήγουμε να μιλάμε για σχεδόν όλα του τα βιβλία. Έχει ανοίξει μπροστά μου τρία από αυτά και αναλύει σχεδόν σελίδα τη σελίδα τον τρόπο που εικονογραφεί, πώς επιλέγει το χρώμα, μιλάει για τις υφές, το συναίσθημα και κυρίως το φως. Δίνει πολύ μεγάλη σημασία σε αυτό, αλλά και στον τρόπο που φανερώνεται ο αφηγητής σε κάθε βιβλίο. Μοιάζει περισσότερο με ιδιωτικό masterclass εικονογράφησης, παρά με συνέντευξη, για αυτό και κάπου στην πορεία οι ερωτήσεις χάθηκαν και η συνέντευξη πήρε τη μορφή συζήτησης και όχι ερωταπαντήσεων.
Ξεκινάμε από το «Μιλώ σαν το ποτάμι» που έχει γράψει ο Jordan Scott, με την πολύ προσωπική ιστορία ενός αγοριού, τον αγώνα του με το τραύλισμα, αλλά και την άνευ όρων αποδοχή και στήριξη του πατέρα του. «Η εικονογράφηση δεν ήταν έτσι όπως τη βλέπουμε εμείς τώρα», ξεκαθαρίζει ο Sydney Smith. «Μιλώντας με τον Jordan – τον οποίο δεν γνώριζα από πριν – και δουλεύοντας μαζί του το κείμενο και το πώς θα ανέπτυσσα τις εικόνες, με έκανε να αλλάξω τον τρόπο που είχα αποφασίσει να προσεγγίσω το θέμα. Στο “Α small in the city“ (Neal Porter Books, Penguin Random House Canada Imprint, 2019) για παράδειγμα, η εικόνογράφηση είναι φτιαγμένη με τέτοιο τρόπο που ο αναγνώστης να μπορεί να ξεχωρίζει τον πρωταγωνιστή από τον αφηγητή της ιστορίας. Εδώ όμως αφηγητής και πρωταγωνιστής είναι ένα πρόσωπο και δεν ήθελα να δώσω στον αναγνώστη την αίσθηση ότι ο αφηγητής είναι ξεχωριστή οντότητα, δεν ήθελα να τους αναγκάσω διαβάζοντας το βιβλίο να βγουν από τον χαρακτήρα του παιδιού, να αποστασιοποιηθούν.
Η διαφορά ανάμεσα στα δύο αυτά βιβλία είναι ότι στην περίπτωση του “Small in the city” εσύ ως αναγνώστης παρακολουθείς από μακριά, άρα όλες οι εικόνες είναι μικρές, σαν να βλέπεις την ιστορία από απόσταση. Ενώ στο “Μιλώ σαν το ποτάμι” οι εικόνες είναι μεγάλες, σε καλούν να έρθεις κοντά, να νιώσεις το συναίσθημα, το άγχος του παιδιού. Βλέπεις πολλά πορτρέτα, πολλά κοντινά, ειδικά στα μάτια. Αν δεν υπάρχουν συναισθήματα για να εκφραστούν εικονογραφικά, τότε δεν βλέπεις χαρακτηριστικά προσώπου. Ως αναγνώστης λειτουργείς πολλές φορές σαν μάρτυρας της ιστορίας. Παρακολουθείς την ιστορία του παιδιού, αλλά δεν είσαι μέρος αυτής. Εδώ όμως μιλαμε για μια πολύ προσωπική εμπειρία του παιδιού. Το συναίσθημα δεν το βλέπεις, το νιώθεις όμως μέσα από τα μάτια του. Το νιώθεις γιατί κοιτάζεις κατευθείαν μέσα στα μάτια του, νιώθεις ό,τι νιώθει, γιατί εικονογραφικά δεν έχεις άλλη επιλογή.
Αυτό συμβαίνει ειδικά με το μεγάλο ανάπτυγμα στη μέση του βιβλίου (φωτό επάνω). Εκεί που βλέπεις ολόκληρο το πρόσωπο του παιδιού, μεγαλύτερο από ό,τι είναι στην πραγματικότητα ανοίγεις τα αναπτύγματα και βλέπεις τι συμβαίνει μέσα στο κεφάλι του, μπαίνεις στην ψυχοσύνθεσή του και αυτό που αντικρίζεις όταν ανοίγεις τις πτυχώσεις στην πραγματικότητα δεν είναι το νερό. Ήξερα με τον τρόπο μου ότι δεν ήθελα να δώσω στον αναγνώστη την ευκαιρία διαβάζοντάς το να αποστασιοποιηθεί, ακριβώς επειδή ο θέμα του βιβλίου, ο τραυλισμός, είναι κάτι που δεν αφορά πολλούς, αλλά δεν είναι όμως και κάτι σπάνιο. Είναι εύκολο να πούμε “α, εγώ δεν τραυλίζω, άρα δεν με αφορά, δεν με νοιάζει”. Μπορεί όμως να είναι η δυσκολία κάποιου άλλου. Αν λοιπόν μιλήσεις με το συναίσθημα, ο αναγνώστης θα καταλάβει τι συμβαίνει μέσα στο μυαλό του παιδιού.
Το βιβλίο αυτό αν και κειμενικά δεν μας δημιούργησε κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα που έπρεπε να ξεπεράσουμε, μας εβάλε στη διαδικασία να δουλέψουμε πολύ και πολύ στενά τόσο με τον Jordan Scott, όσο και με τον εκδότη μας. Δουλέψαμε ομαδικά. Είχα όμως και πολλή ελευθερία να εκφραστώ και να πειραματιστώ, ειδικά με τη σελίδα με την τάξη. Είναι το σημείο αυτό στο βιβλίο που η εικονογράφηση αρχίζει να αλλάζει, σαν να θολώνει (σ.σ. στα αγγλικά χρησιμοποιείται η λέξη “bleed”), αλλά είναι ακριβώς εκείνη η εικόνα που σε κάνει να καταλαβαίνεις πώς ακριβώς αισθάνεται το παιδί σε εκείνη τη στιγμή, όταν χάνει τον έλεγχο και ο τραυλισμός του τον φέρνει σε δύσκολη θέση μπροστά στους συμμαθητές τους και τον δάσκαλό του. Κοιτάζεις το εικονοποιημένο του συναίσθημα.
Γενικώς με ενδιαφέρει πολύ η ανθρώπινη εμπειρία. Προσπαθώ στα βιβλία μου να την προσεγγίζω με τέτοιο τρόπο που να αφορά και τα παιδιά, όχι μόνο τους μεγάλους. Θεωρώ ότι υπάρχουν λοιπόν κάποιες κοινές εμπειρίες που όλοι βιώνουν στη ζωή τους. Οπότε αν θες να γράψεις, να δημιουργήσεις ένα καλό παιδικό βιβλίο, τότε γράψε για μια τέτοια εμπειρία».
Η εμπειρία, τα συναισθήματα όταν είδες το πρώτο σου βιβλίο τυπωμένο; «Σπούδασα σε σχολή Καλών Τεχνών και άρχισα να δουλεύω με την τεχνική της λιθογραφίας. Δεν είχα ποτέ σκεφτεί το παιδικό βιβλίο μέχρι που κάποιοι καθηγητές και συμφοιτητές μου στη σχολή μου το πρότειναν. Θυμάμαι και την ημέρα που έγινε αυτό, ήμουν στη σχολή στην τάξη της λιθογραφίας. Είχα φτιάξει μια εικόνα με ένα αγόρι που φορούσε τη στολή ενός λύκου. Κοιτάζοντάς τη θυμάμαι να σκέφτομαι πως αυτή η εικόνα θα μπορούσε να είναι στις σελίδες ενός παιδικού βιβλίου. Ήταν σαν μια έκλαμψη. Αυτό έπρεπε να κάνω.
Το “Small in the city” ήταν το πρώτο μου βιβλίο που έγραψα και εικονογράφησα. Ως τότε μάθαινα, ακολουθούσα μια πορεία που είχα επιλέξει και μάθαινα από τις αδυναμίες μου αλλά και από τα δυνατά μου σημεία. Ως εικονογράφος – αλλά και ως συγγραφέας φαντάζομαι – εκτίθεσαι. Εκτίθεσαι πολύ και το κοινό που σε διαβάζει γνωρίζει την πορεία σου, από την αρχή, από τότε που έκανες τα πρώτα μικρά βηματάκια στον χώρο, που παραπατούσες, που έτρωγες τα μούτρα σου. Κάποια πράγματα που έκανες στο πρώτο σου βιβλίο τα επαναλαμβάνεις συνεχώς μέχρι να αποκτήσεις την αυτοπεποίθηση και αναγνωρίζεις πια τις δυνατότητές σου.
Εγώ κατάλαβα ότι είμαι καλός στο να δουλεύω με τα συναισθήματα, που πολλές φορές είναι περίπλοκα. Κι εκεί συνήθως κυμαίνονται όλες μου οι δουλειές. Ακόμα και αν δεν υπάρχει καθόλου συναίσθημα στο κείμενο, με κάποιον τρόπο θα καταφέρω να το εισάγω στην εικόνα. Δεν μου αρέσει να επαναλαμβάνομαι και σίγουρα δεν θέλω κάθε εικόνα μου να είναι ίδια με την προηγούμενη. Αγαπώ όμως τις αντανακλάσεις και συγκεκριμένα χρώματα, όπως για παράδειγμα το κόκκινο, αλλά με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Αγαπώ τις εικόνες που διαδέχονται η μία την άλλη και το φως όταν δημιουργεί αυτό το πλαίσιο γύρω από άτομα και πράγματα. Είναι πολύ δύσκολο αυτό να το αποτυπώσεις. Με ελκύει το φως και ο τρόπος με τον οποίο «παίζει» σε διαφορετικές περιπτώσεις. Πάντα θεωρούσα ότι το φως συνδέεται στενά με τη μνήμη».
H συζήτηση για το φως και τον τρόπο που λειτουργεί τον απασχολεί πολύ, ειδικά στο βιβλίο του Jordan Scott “My Baba’s Garden” (Neal Porter Books, Penguin Random House Canada Imprint, 2023), που μιλάει για τη σχέση ενός μικρού αγοριού με τη γιαγιά του. Εδώ η μνήμη που αναφέρει ότι συνδέεται απόλυτα με το φως, παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, με τη γιαγιά που σιγα σιγά χάνεται και μαζί της χάνονται τα μικρά εκείνα κομμάτια, οι στιγμές που έκαναν το αγόρι να την αγαπά. Γυρίζει τις σελίδες του βιβλίου και στέκεται στα σημεία που το εξωτερικό φως λούζει τη φιγούρα της γιαγιάς, δημιουργώντας γύρω από το κυρτό σώμα της μια φωτεινή άλω. Δείχνει πόσο σημαντικό ρόλο παίζει αυτό στην κατανόηση του περιβάλλοντος, στον τρόπο που η εικονογράφηση λειτουργεί παράλληλα με το κείμενο του Scott.
«Αν έχει κανόνες το παιδικό βιβλίο; Σίγουρα έχει, όμως το πιο σημαντικό είναι να μπορέσεις κάποια στιγμή να φτάσεις στο σημείο που να μπορείς να τους σπάσεις. Αγαπώ την ιδέα της ανατροπής του κατέστημένου, όμως για να μπορέσεις να το καταφέρεις αυτό πρέπει πρώτα να έχεις μάθει να ακολουθείς τους κανόνες που ορίζουν το αντικείμενο δουλειάς σου. Πρέπει να έχεις μάθει πώς δουλεύουν τα πράγματα και να έχεις κατανοήσει πλήρως τον τρόπο δουλειάς. Και μετά να καταφέρεις να ανατρέψεις ό,τι έχεις μάθει. Όπως στο “Small in the city”. Αφήνεις τον αναγνώστη να νομίζει ότι θα διαβάσει κάτι που έχει κάπου ξαναδεί, ότι είναι ένα απλό παιδικό βιβλίο, που δεν μιλάει για την απώλεια και το πένθος, δεν βγάζει κανενός είδους συναίσθημα. Τον αφήνεις να αφεθεί, και ξαφνικά «ΜΠΑΜ!», κάνεις την ανατροπή».
Για την ιστορία, o Sydney Smith γεννήθηκε στην αρχή της δεκαετίας του ’80 και μεγάλωσε στον Καναδά, όπου και σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Νέας Σκωτίας. Τα τρία πρώτα βιβλία που εικονογράφησε ήταν μια σειρά επανεκδόσεων βιβλίων της επίσης Καναδής Sheree Fitch. Από το 2010 που πήρε την πρώτη του δουλειά ως ένας πρωτοεμφανιζόμενος εικονογράφος, φτάνουμε στο 2015 και στο silent book “Sidewalk Flowers”, μια συνεργασία με τον συγγραφέα JonArno Lawson, που απογείωσε την καριέρα του. Οπως λέει κι εκείνος στη συζητησή μας “έγινα γνωστός μέσα σε μια νύχτα“. Το συγκεκριμένο βιβλίο τιμήθηκε με το πολύ σημαντικό Governor General’s Award For Illustrated Children’s Books και μπήκε στη λίστα με των New York Times με τα καλύτερα εικονογραφημένα βιβλία της συγκεκριμένης χρονιάς. Το 2019 κυκλοφόρησε το πρώτο δικό του βιβλίο, το Small in the City και το 2020 γνωρίζει τον συγγραφέα και ποιητή Jordan Scott με τον οποίο συνεργάστηκε σε δύο βιβλία, το “Μιλώ σαν το ποτάμι” και το “My Baba’s Garden”. To 2023 κυκλοφόρησε το δεύτερο δικό του βιβλίο, το “Do you remember?” (Neal Porter Books, Penguin Random House Canada Imprint), μια συλλογή γλυκόπικρων αναμνήσεων ενός μικρού σε ηλικία αγοριού και ο τρόπος με τον οποίο το παιδί προσπαθεί να διαχειριστεί πολύπλοκα συναισθήματα. Ένα βιβλίο που μοιάζει περισσότερο με ψυχική εμβάθυνση, μια υπενθύμιση για το τι κρατάμε να θυμόμαστε από το παρελθόντος και τι επιλέγουμε να πιστεύουμε για το μέλλον. Το “My Baba’s Garden” θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μικρή Σελήνη και στα ελληνικά μέσα στο φθινόπωρο. Ο Sydney Smith είναι από τους νεότερους σε ηλικία εικονογράφους που έχουν τιμηθεί με το Hans Christian Andersen Award, το σπουδαιότερο βραβείο εικονογράφησης στον κόσμο, για το σύνολο του έργου τους.
