Κατά τη διάρκεια του διημερίδας που οργάνωσε το διεπιστημονικό σωματείο “Διαβάζοντας Μεγαλώνω” τον περασμένο Δεκέμβριο στο Ινστιτούτο Γκαίτε, ήρθε στην Ελλάδα και έδωσε δύο πολύ σημαντικές διαλέξεις η Ιταλίδα παιδίατρος Stefania Manetti, πρόεδρος του Associazione Culturale Pediatri και μέλος του ΔΣ του Nati Per Legere. Με αφορμή την παρουσία της στη χώρα μας είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε μαζί της και να μάθουμε περισσότερα για την πρακτική αυτή, για το Nati Per Leggere, που κατά καιρούς αναφέρουμε και εδώ στην Κόκκινη Αλεπού, πώς βλέπουν οι Ιταλοί παιδιάτροι την πρακτική της μεγαλόφωνης ανάγνωσης, πώς επιμορφώνονται, τις δυσκολίες που συνάντησαν στο ΝpL για να καταφέρουν να πείσουν τους ιθύνοντες για τη σημασία της και τα πολλαπλά της οφέλη, αλλά και τον τρόπο που τα βιβλία και η (μεγαλόφωνη ή μη) ανάγνωση βοηθάει τα παιδιά και τους εφήβους σε δύσκολες καταστάσεις υγείας.
Πώς ξεκίνησε το Nati Per Leggere και πώς κατορθώσατε να πείσετε γιατρούς της πρωτοβάθμιας δημόσιας περίθαλψης σε όλη την Ιταλία να μιλούν στους γονείς και να προωθούν τη μεγαλόφωνη ανάγνωση από τη βρεφική ηλικία;
Το Nati Per Leggere ξεκίνησε το 1999, γεννήθηκε και προωθήκε μέσα στον τομέα της υγείας. Σκοπός του ήταν να προωθήσει την ανάγνωση ανάμεσα στα μέλη μιας οικογένειας από πολύ νωρίς στη ζωή των παιδιών, από την αρχή της ζωής τους, ακόμα και από την περίοδο της εγκυμοσύνης. Για να μπορέσουμε να πετύχουμε τον σκοπό μας, έπρεπε να έρθουμε σε επαφή με παιδιάτρους και οικογενειακούς γιατρούς που εργάζονται στον τομέα της πρωτοβάθμιας δημόσιας περίθαλψης, για να τους μιλήσουμε και να γνωρίσουν τα οφέλη της πρακτικής της μεγαλόφωνης ανάγνωσης.
Η προσπάθεια αυτή είχε συνοδοιπόρο το «Reach out and Read», ένα πρόγραμμα που αναπτύχθηκε μέσα στον αμερικάνικο τομέα υγείας. Το πρώτο πράγμα που κάναμε ήταν να εκπαιδεύσουμε γιατρούς έτσι ώστε εκείνοι να μεταφέρουν τις πληροφορίες για τη μεγαλόφωνη ανάγνωση κατά τη διάρκεια των πρώτων επισκέψεων των γονιών στις μονάδες πρωτοβάθμιας περίθαλψης. Για να σας δώσω να καταλάβετε πώς λειτουργεί το πρόγραμμα, στον πρώτο χρόνο της ζωής ενός παιδιού ως παιδιάτροι βλέπουμε το παιδί περίπου 10 ημέρες αφού γεννηθεί, μετά στον 1 μήνα, μεταξύ του 2ου και 3ου μήνα της ζωής του παιδιού, στους 5 μήνες, ξανά στους 8-9 μήνες και ακόμα μία φορά περίπου πριν συμπληρώσει τον πρώτο του χρόνο. Άρα βλέπουμε το παιδί με τους γονείς του τουλάχιστον έξι φορές μέσα στον πρώτο χρόνο της ζωής του παιδιού. Και μιλάμε για συναντήσεις όπου το παιδί δεν είναι άρρωστο, δεν συντρέχει λόγος να δει τον παιδίατρο. Είναι συναντήσεις που γίνονται στο πλαίσιο της ιατρικής παρακολούθησης, ώστε να βεβαιωθούμε ότι όλα βαίνουν καλώς και να συμβουλεύσουμε τους γονείς για την καλή υγεία του/των παιδιού/ών τους. Σε αυτές τις συναντήσεις, ανάμεσα στις αναπτυξιακές συμβουλές ή τις διατροφικές για παράδειγμα, μιλάμε πάντα για τα οφέλη της μεγαλόφωνης ανάγνωσης. Και αυτό είναι μια πρακτική που συνεχίζεται και μετά τον πρώτο χρόνο του παιδιού. Αυτές οι επισκέψεις μας δίνουν τη δυνατότητα να υπενθυμίσουμε στις οικογένειες πόσο σημαντική είναι η μεγαλόφωνη ανάγνωση σε κάθε στάδιο ανάπτυξης των παιδιών, αλλάζοντας κάθε φορά ανάλογα με την ηλικία των παιδιών τις πληροφορίες που τους δίνουμε.
Τα προγράμματα εκπαίδευσης των παιδιάτρων και των οικογενειακών γιατρών στην αρχή γίνονταν με φυσική παρουσία, με την πάροδο των ετών όμως και κυρίως κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα προγράμματα αυτά μεταφέρθηκαν σε πλατφόρμες, στις οποίες οι γιατροί μπορούν να μπουν και να βρουν όλες τις πληροφορίες και να λάβουν την εκπαίδευση που απαιτείται. Να τονίσουμε ότι μιλάμε για δημόσια ιατρεία και κλινικές, όπου καθε γιατρός είναι επιφορτισμένος με 100 παιδιά, ηλικίας από 0 έως 14 ετών και δεν υπάρχει κάποια χρέωση στον πολίτη. Άρα όλες οι πληροφορίες δίνονται στους γονείς δωρέαν, όποιο και να είναι το κοινωνικο-οικονομικό τους επίπεδο.
Τι ακριβώς είναι ο Πολιτιστικός Σύλλογος Παιδιάτρων Ιταλίας του οποίου είστε Πρόεδρος αυτή την περίοδο και πώς εμπλέκεται με το Nati Per Leggere και τη μεγαλόφωνη ανάγνωση;
Πρόκειται για έναν σύλλογο ο οποίος περιλαμβάνει 1.700 παιδιάτρους σε ολόκληρη τη χώρα, κυρίως οικογενειακούς γιατρούς πρωτοβάθμιας περίθαλψης, αλλά και νοσοκομειακούς γιατρούς και πανεπιστημιακούς γιατρούς. Ο Σύλλογος δημιουργήθηκε το 1974 και η κύρια αποστολή του αφορά την εκπαίδευση και ενημέρωση των παιδιάτρων τόσο σε επίπεδο ιατροβιολογικής και διοικητικής προετοιμασίας όσο και σε επίπεδο διαχείρισης οικονομικών και ανθρώπινων πόρων αλλά και πολιτισμού. Το Nati Per Leggere και ο Σύλλογος αυτός είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι, καθώς το NpL γεννήθηκε μέσα στους ιατρικούς κόλπους, ενώ μέσα από αυτόν καταφέραμε να έρθουμε σε επαφή με την Ενωση Βιβλιοθηκονόμων Ιταλίας και το Κέντρο για την Υγεία του Παιδιού (Centro Per La Salute del Bambino) το οποίο συντονίζει το NpL σε πανιταλικό επίπεδο τόσο σε ό,τι αφορά την εκπαιδεύση των γιατρών όσο και στην επιλογή και διαχείρηση των βιβλίων που προτείνουν οι γιατροί ή έχουν στα ιατρεία μέσα.
Μιλήσατε κατά τη διάρκεια της παρουσίας σας στη διημερίδα “Βιβλία και ανάγνωση στην πρώτη παιδική ηλικία” για τη μεγάλη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στη Βόρεια και τη Νότια Ιταλία σε ό,τι έχει να κάνει με τις βιβλιοθήκες. Πώς το πρόγραμμα του NpL διαφοροποιείται ανάμεσα στις διάφορες περιοχές της χώρας;
Η βασική διαφορά είναι ότι στο νότιο κομμάτι της Ιταλίας και σε περιοχές όπως για παράδειγμα η Καμπάνια, όπου μένω και εργάζομαι κι εγώ, η Σικελία ή η Καλάμπρια, έχουν πολύ λιγότερες βιβλιοθήκες από ότι ο Βορράς. Ενδεικτικά σας αναφέρω ότι η Καμπάνια έχει 6 εκατομμύρια κατοίκους και έχουμε μόνο τέσσερις παιδικές βιβλιοθήκες, ενώ η πόλη της Μπολόνια, όχι η περιοχή, η πόλη, έχει συνολικά 18 δημόσιες βιβλιοθήκες. Αυτό είναι και το βασικό πρόβλημα. Οι βιβλιοθήκες είναι τα πιο ελεύθερα και δημοκρατικά μέρη στον κόσμο, όπου ο καθένας μπορεί να πάει και να δανειστεί βιβλία. Αν όμως οι βιβλιοθήκες αυτές δεν υπάρχουν δεν μπορείς να κάνεις κάτι. Αυτό που κάναμε στις συγκεριμένες περιοχές της Ιταλίας ήταν να προσπαθήσουμε να προσαρμόσουμε το πρόγραμμα του Nati Per Legger.
Θα σας αναφέρω πάλι την Καμπάνια, όπου δημιουργήσαμε Punti di lettura (φωτό επάνω, από το Punto Lettura στη Νάπολη), δηλαδή σημεία ανάγνωσης, μικρά κέντρα για την προώθηση της ανάγνωσης, δεν έχουν καμία σχέση με βιβλιοθήκες, υπάρχουν βιβλία,αλλά όχι τόσα σε ποσότητα όσα υπάρχουν στις βιβλιοθήκες, υπάρχουν εθελοντές που λειτουργούν αυτά τα κέντρα, τα οποία μπορούν να επισκεφτούν οικογένειες και να διαβάσουν δυνατά μαζί με τα παιδιά τους και να βρουν βιβλία κατάλληλα για όλες τις ηλικίες των παιδιών. Αυτός ήταν ο τρόπος που βρήκαμε να φέρουμε τα βιβλία κοντά στις οικογένειες ακόμα κι εκεί που δεν υπάρχουν βιβλιοθήκες. Σίγουρα δεν είναι το ίδιο, όμως όπως λέμε στα Ναπολιτάνικα «συνήθως βρέχει σε έναν πολύ βρεγμένο δρόμο». Τι θέλουμε να πούμε με αυτό; Οι βόρειες περιοχές της Ιταλίας είναι οι πιο πλούσιες και άρα υπάρχει μικρότερο χάσμα στις ευκαιρίες για μάθηση, στο μαθησιακό επίπεδο των μητέρων, στις εργασιακές ευκαιρίες και στην εγκληματικότητα. Εχουμε πολλά προβλήματα στον Νότο και θα θέλαμε οι 18 βιβλιοθήκες της Μπολόνια να ήταν στην Καμπάνια και τις υπόλοιπες περιοχές.
Είπατε στην αρχή της συζήτησής μας ότι η μεγαλόφωνη ανάγνωηση μπορεί να ξεκινήσει ήδη από τη φάση της εγκυμοσύνης. Πώς βοηθάει αυτό το έμβρυο;
Υπάρχει ένα βίντεο στο οποίο φαίνεται μια μητέρα να τραγουδά στο μωρό που έχει στην κοιλιά της και μετά από δύο δευτερόλεπτα η κοιλιά της άρχισε να κουνιέται γρήγορα και μάλιστα στον ρυθμό της μελωδίας. Αυτό συμβαίνει γιατί στον πέμπτο μήνα της κύησης η ακουστική ικανότητα του εμβρίου έχει ήδη σχηματιστεί και μπορεί να ακούσει τη φωνή της μητέρας από δύο διαφορετικές πηγές: από τις δονήσεις που δημιουργούνται όταν η μητέρα μιλάει και από τη μήτρα. Οπότε όταν το παιδί αυτό γεννιέται υπάρχουν επιστημονικά στοιχεία που δείχνουν ότι ο τρόπος που το μωρό κλαίει είναι σχεδόν πανομοιότυπος με την ομιλία της μητέρας. Αυτό σημαίνει ότι το παιδί αρχίζει να μαθαίνει ήδη από την περίοδο της κύησης και η φωνή της μητέρας είναι ένα πανίσχυρο εργαλείο στην εισαγωγή των βιβλίων στη ζωή των παιδιών.
Τα οφέλη της μεγαλόφωνης ανάγνωσης για τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης είναι γνωστά. Πώς όμως η μεγαλόφωνη ανάγνωση βοηθάει παιδιά με νευροαναπτυξιακές διαταραχές;
Το Nati per Leggere προσφέρει εντελώς διαφορετικές δυνατότητες στα παιδιά με μη τυπική ανάπτυξη. Γνωρίζουμε ότι η πλειονότητα των παιδιών με νευροαναπτυξιακές διαταραχές έχουν πρόβλημα με την ομιλία και τη γλώσσα. Αν σκεφτεί κανείς τις διαταραχές των ατόμων που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού ή που έχουν γνωστικές διαταραχές ή διαταραχές διάφορων συνδρόμων, όπως του Down για παράδειγμα, η απουσία της ομιλίας είναι ένα από τα πρώτα στοιχεία που δίνει στον παιδιάτρο μια ιδέα ότι κατι μπορεί να συμβαίνει με το παιδί. Αν ένα παιδί έχει λοιπόν αυτές τις δυσκολίες, δεν θα μπορεί να διαβάσει και να γράψει. Πώς λειτουργούν σε αυτήν την περίπτωση τα βιβλία; Καταρχάς δημιουργούν έναν ισχυρό δεσμό με τον γονέα. Μια οικογένεια που πρέπει να βρίσκεται συνεχώς σε ιατρικά ραντεβού δεν είναι εύκολο να βρει στιγμές ηρεμίας και χαλάρωσης για να παίξει ή να διαβάσει με το παιδί της. Τα βιβλία μπορούν να δώσουν σε αυτές τις οικογένειες τον χρόνο που χρειάζονται για να δημιουργήσουν και να ισχυροποιήσουν τους δεσμούς τους. Μάλιστα, υπάρχουν συγκεκριμένα βιβλία, τα λεγόμενα inbooks, που προωθούν την επαυξητική επικοινωνία ανάμεσα στον ενήλικα και το παιδί μέσω συμβόλων, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε και στην Ιταλία η μεταγραφή κάποιων κλασικών βιβλίων, όπως η Κοκκινοσκουφίτσα ή ο Πινόκιο σε inbooks και είναι εκπληκτικό το πώς ένα παιδί με μη τυπική ανάπτυξη αλλά και ένα μικρό σε ηλικία παιδί με τυπική ανάπτυξη που δεν ξέρει ακόμα να διαβάζει, μπορεί να «διαβάσει» την ιστορία που έχει μπροστά του.
Εκτός απο τα inbooks, αυτό που βοηθάει πολύ τα παιδιά με νευροαναπτυξιακές διαταραχές είναι και η διαλογική ανάγνωση (dialogic reading), όπου ο ενήλικας που διαβάζει ένα βιβλίο ή λέει μια ιστορία κάνει στο παιδί συγκεκριμένες ερωτήσεις που η απάντηση μπορεί να είναι είτε μόνο «ναι» ή «όχι» στην αρχή, είτε μια πρόταση πιο ανεπτυγμένη, μεσα από την οποία το παιδί θα πρέπει να εξελίξει τη σκέψη του με λέξεις. Αυτό που κάνει η διαλογική ανάγνωση είναι ότι μετατρέπει το παιδί απο παθητικό ακροατή σε πρωταγωνιστή της ιστορίας. Έτσι ο γονέας συνδέει την ιστορία με τη ζωή του παιδιού του. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί μαθαίνει να αναπτύσσει τον λόγο του.
Ποιος είναι ο ρόλος της μεγαλόφωνης ανάγνωσης στη ζωή των παιδιών που αντιμετωπίζουν ογκολογικά προβλήματα;
Τα παιδιά αυτά αντιμετωπίζουν πολλά θέματα, ειδικά αν μιλάμε για παιδιά που βρίσκονται στην εφηβεία. Βρίσκονται πάνω στην φάση που θέλουν να ανεξαρτοποιηθούν από τους γονείς τους, να πατήσουν στα πόδια τους και να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους. Οταν όμως συμβεί να έρθουν αντιμέτωποι με ένα τόσο σοβαρό πρόβλημα υγείας, τα πάντα αναποδογυρίζουν. Μπαίνουν στη διαδικασία να σταματήσουν την ανεξαρτητοποίησή τους και να παραμείνουν για ακόμα κάποιο καιρό στην φροντίδα κάποιου μεγάλου. Εκεί η μεγαλόφωνη ανάγνωση και η ανάγνωση βιβλιων γενικότερα γίνεται σωτήρια, ειδικά όταν η πρόταση για να πιάσεις ένα βιβλίο γίνεται από τον ίδιο τον γιατρό που σου χορηγεί για παράδειγμα τη χημειοθεραπεία σου. Η ανάγνωση – είτε γίνεται αθόρυβα και ατομικά είτε το παιδί ή ο έφηβος ζητάει τη μεγαλόφωνη ανάγνωση από τον γονιό του – αποτελεί ουσιαστικά μια καθημερινή ασχολία που προσομοιάζει σε μια προηγούμενη κανονικότητα, ακόμα και αν πριν δεν εξασκούνταν. Δίνει δηλαδή την ευκαιρία σε παιδιά και γονείς να κάνουν ένα φυσιολογικό πράγμα μαζί. Μάλιστα, πρέπει να τονιστεί ότι στα ογκολογικά νοσοκομεία παίδων και εφήβων, υπάρχουν βιβλιοθήκες με ειδικά διαμορφωμένη και επιλεγμένη βιβλιογραφία, από την οποία απουσίαζουν παντελώς βιβλία που αναφέρουν το πρόβλημα που έχουν τα συγκεκριμένα παιδιά, άρα αποκλείονται δια ροπάλου τα βιβλία στα οποία υπάρχουν χαρακτήρες με ογκολογικά προβλήματα.
Κλείνοντας, θα ήθελα να σας ρωτήσω το εξής: αν η μεγαλόφωνη ανάγνωση είναι μια πρακτική που έχει να προσφέρει μόνο οφέλη σε ένα παιδί, γιατί δεν είναι τόσο ευρέως διαδεδομένη; Γιατί δεν μιλάμε για αυτή περισσότερο;
Τα οφέλη είναι νομίζω ευρεώς γνωστά. Υπάρχουν όμως κάποιες βασικές δυσκολίες στην ευρεία διάδοσή της, που ξεκινούν από τον τομέα της υγείας, καθώς η εκπαίδευση ενός γιατρού επικεντρώνονται κατά κύριο λόγο στην κλινική εικόνα του ανθρώπου, του παιδιού. Και παρά το γεγονός ότι η προώθηση της μεγαλόφωνης ανάγνωσης συγκαταλέγεται στην κλινική επιμόρφωση, δεν θεωρείται πρωταρχικής σημασίας ακόμα. Άρα, ένας εκπαιδευόμενος γιατρός, στα πέντε χρόνια του πανεπιστημίου, δεν θα μάθει ποτέ για τα οφέλη της μεγαλόφωνης ανάγνωσης, ενώ μετά τη αποφοίτησή του και την έναρξη της πρακτικής του θα πρέπει ο ίδιος να αφιερώσει χρόνο και ενέργεια ώστε να δεχτεί να ενημερωθεί για τη μεγαλόφωνη ανάγνωση. Παρόλα αυτά υπάρχουν παραδείγματα γιατρών που ενημερώθηκαν για τη μεγαλόφωνη ανάγνωση και μπήκαν στη διαδικασία να ενημερώνουν με τη σειρά τους τους γονείς που δέχονται στα ιατρεία τους και που μέσα από αυτή τη διαδικασία συνειδητοποίησαν πώς η μεγαλόφωνη ανάγνωση βοήθησε ακόμα και τους ίδιους να βελτιώσουν την επικοινωνία με τους γονείς και την επαφή και τη σχέση με τα παιδιά που βλέπουν.
Μια άλλη και πολύ σοβαρή δυσκολία είναι να καταφέρεις να πείσεις για τα οφέλη της μεγαλόφωνης ανάγνωσης τους ανθρώπους που βρίσκονται στα κέντρα των πολιτικών αποφάσεων. Και θεωρείται δύσκολη γιατί μιλάμε για μια καλή πρακτική που όμως δεν θα σου δώσει άμεσα τα καλά της αποτελέσματα και οι πολιτικοί χρειάζονται άμεσα αποτελέσματα για να πείσουν τους ψηφοφόρους τους για τις ενέργειές τους. Η μεγαλόφωνη ανάγνωση θέλει χρόνο και θα σου δώσει τα αποτελέσματά της σε 10-15 χρόνια. Ένας πολιτικός βρίσκεται στο προσκήνιο για πολύ λιγότερα χρόνια, άρα δεν έχουν ώφελος, δυστυχώς. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις πολιτικών που έχουν πιστέψει στο έργο των παιδιάτρων, αλλά είναι ελάχιστες.
