Συγγραφέας: Αργυρώ Πιπίνη
Εικονογράφηση: Πέτρος Μπουλούμπασης
Εκδόσεις: Καλειδοσκόπιο
Χρονιά έκδοσης: 2021
Ηλικίες: 9+, 12+, 15+
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να μιλήσει κανείς για γεγονότα, για την Ιστορία. Όμως όταν πρόκειται για γεγονότα ζοφερά και πέρα από κάθε φαντασία αποτρόπαια, πώς να μιλήσεις γι’ αυτά στα παιδιά;
Η Ζάζα είναι ένα βιβλίο για το Ολοκαύτωμα. Η Αργυρώ Πιπίνη δίνει φωνή στη Ζάζα, την κούκλα της μικρής Εστρέα, η οποία μας αφηγείται όλα τα δραματικά γεγονότα από τη στιγμή που αποχωρίστηκε την Εστρέα: την εισβολή των Ναζί στο σπίτι, τα βιαστικά μαζέματα των απαραίτητων σ’ ένα βαλιτσάκι, το βίαιο τσουβάλιασμα της οικογένειας σ’ ένα βαγόνι, τον αποχωρισμό, την απελπισία όλων αυτών των ανθρώπων που ξεριζώθηκαν σαν αγριόχορτα, χωρίς μέλλον.
Κι έπειτα η κούκλα μάς μιλάει για τη δική της τύχη: σ’ έναν τομέα του στρατοπέδου, στοιβαγμένη σ’ ένα σωρό από παιχνίδια ορφανά, που ούτε κι αυτά ξέρουν τι τα περιμένει. Εκεί, στο στρατόπεδο, μέσα από τον σωρό, η Ζάζα βλέπει μια μέρα την αγαπημένη της Εστρέα, ένα παιδί φάντασμα του εαυτού του, να ξεχωρίζει τις σωρούς αντικειμένων – λάφυρων των Ναζί, μαζί με άλλα παιδιά. Ευκαιρία χαμένη, γιατί η Ζάζα δεν μπορεί να φωνάξει τη μικρή της φίλη. Δεν μπορεί να την καθησυχάσει, να της πει ότι είναι καλά. Έτσι οι δυο τους αποχωρίζονται για πάντα.
Η κούκλα αφηγείται μέσα από μια βιτρίνα όσα συνέβησαν, όσα έζησε και φύλαξε στη μνήμη της. Είναι ένα έκθεμα, μια ακόμα βουβή μάρτυρας των φρικαλεοτήτων που υπέστησαν τα παιδιά των στρατοπέδων εξόντωσης. Με μάτια ακίνητα παρατηρεί τους επισκέπτες που στέκουν να την κοιτάξουν και να φανταστούν τα όσα έγιναν. Η αφήγηση της Ζάζα τελειώνει γλυκόπικρα. Μπροστά στη βιτρίνα η Εστρέα διαβάζει στην ταμπελίτσα την προέλευση αυτής της κούκλας και βουρκώνει. Η Εστρέα έχει πια εγγόνια και άσπρα μαλλιά. Οι δυο τους συναντήθηκαν ξανά, όμως τις χωρίζουν για πάντα τα χρόνια που πέρασαν, μια βιτρίνα και όσα δεν έζησαν μαζί.
Στο βιβλίο παρακολουθούμε την περιπέτεια της Ζάζα και μέσω αυτής και της Εστρέα, από τη στιγμή της μεγάλης ανατροπής των ζωών τους. Το τι συνέβη από τη στιγμή που οι Γερμανοί στρατιώτες εισέβαλαν στο σπίτι και μετά (τρένα, στρατόπεδα, κίτρινα αστέρια, ξυρισμένα κεφάλια, φόβος, σωροί αντικειμένων, σιωπή) και σε δεύτερη φάση «την καινούργια ζωή» της Ζάζα, ως έκθεμα. Σε όλη την αφήγηση της κούκλας το «πριν τον πόλεμο», αυτό που χάθηκε οριστικά, η οικογένεια και το σπίτι, αναφέρονται σε λίγες γραμμές. Ο πόνος του αποχωρισμού της οικογένειας, της μαμάς, του μπαμπά, της θείας Ρόζας, της Μύριαμ, του παππού και του μικρού Ισαάκ είναι αβάσταχτος. Όμως, υπάρχει κάτι που παίρνει μαζί της η Εστρέα σαν παρηγοριά. Είναι τα λουλούδια του κήπου, οι μοσχοβολιές τους, η ανάμνηση τους που αγκιστρώνονται στο μυαλό της για να της θυμίζουν όσα έζησε, για να κάνει υποφερτό το ανυπόφορο. Η Εστρέα τα ανακαλεί στις πιο δύσκολες ώρες με ένα τραγουδάκι.
Η Αργυρώ Πιπίνη μέσα από τις αναπολήσεις της Ζάζα δίνει την αφορμή να μιλήσουμε στα παιδιά για το Ολοκαύτωμα, για το «Ποτέ ξανά». Το εύρημα της κούκλας, το παιχνίδι γενικά, εμπλέκει συναισθηματικά τα παιδιά. Είναι αυτό που μπήκε στη βαλίτσα με τα απαραίτητα, είναι αυτό που κάνει τους μικρούς ανθρώπους «παιδιά». Είναι η παρηγοριά, η ασφάλεια, η αγκαλιά, αλλά και ο συναγωνιστής που θα μοιραστεί τα δεινά. Στην ταινία του Ρομπέρτο Μπενίνι «Η ζωή είναι ωραία», η φρίκη του στρατοπέδου καταπίνεται ευκολότερα μέσα από το διαρκές παιχνίδι, ενώ ο Tomi Ungerer αφηγείται κι αυτός την ιστορία του Ολοκαυτώματος, δίνοντας φωνή στον λούτρινο αρκούδο «Όττο».
Η Ζάζα, αναπολώντας, περιγράφει τα όσα έγιναν με τρόπο λυρικό, σαν εικόνες του μυαλού που περνάνε μπροστά σε μάτια ακίνητα, σαν τις οδυνηρές αναμνήσεις που ψιθυρίζονται. Η αίσθηση αυτή αποδίδεται και με τα «υγρά» χρώματα του Πέτρου Μπουλούμπαση – θαμπάδες που αφήνουν να περάσει σε πρώτο πλάνο το σημαντικό, εικονογραφώντας τις μακρινές, αλλά άσβηστες αναμνήσεις.
Οι αναμνήσεις γεννιούνται από τα γεγονότα. Η Ζάζα της Αργυρώς Πιπίνη τα έχει ζήσει και θυμάται. Είναι μια κούκλα – μάρτυρας των γεγονότων, βουβή και ακίνητη, ένα έκθεμα, ένα αναμνηστικό της Ιστορίας. Τα παιδιά δεν έχουν την ανάμνηση και το πιθανότερο, δε γνωρίζουν ακόμα αυτό το φοβερό κομμάτι της Ιστορίας. Για να το γνωρίσουν τους δίνουμε ψηφίδες πληροφοριών από διάφορες πηγές και σιγά σιγά καταλαβαίνουν, μαθαίνουν, συνειδητοποιούν και κρίνουν. Το βιβλίο θα δώσει την ευκαιρία σε γονείς και εκπαιδευτικούς να μιλήσουν για το Ολοκαύτωμα. Μπορεί να δώσει την αφορμή να πλησιάσουμε με τα παιδιά τη φρίκη και την ντροπή.
Θα ήταν ωραίο, παρόλα αυτά, να υπήρχε ένα επίμετρο στο τέλος του βιβλίου, που να δίνει πληροφορίες για όσα αναφέρονται στην αφήγηση (στρατόπεδα εργασίας, στρατόπεδα εξόντωσης, σωροί αντικειμένων «Kanada», καμινάδες, κίτρινο αστέρι, η έκθεση “No child’s play”). Ο μικρός αναγνώστης είναι βέβαιο πως θα συμπάσχει στη δραματική ιστορία της Ζάζα και θα θελήσει να μάθει για τα όσα συγκλόνισαν τον κόσμο τότε και τον συγκλονίζουν ακόμη σήμερα. Έτσι θα φτάσει στο «Ποτέ ξανά».
