Ήταν μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες σε όλο τον κόσμο, γνωστή όχι μόνο για τη συμβολή της στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, αλλά και για το έργο της ως ακτιβίστρια. Υπήρξε ειρηνίστρια, υπέρμαχος των δικαιώματων των παιδιών, υπέρμαχος των δικαιωμάτων των ζώων, αλλά και η γυναίκα που με τα καυστικά της άρθρα στην εφημερίδα Expressen και τον αγώνα της κατά της υπερβολικής φορολόγησης, οδήγησε το κόμμα των Σοσιαλδημοκρατών της Σουηδίας σε ήττα μετά από 40 χρόνια στην εξουσία.
Η Άστριντ Λίντγκρεν γεννήθηκε σαν σήμερα το 1907 και χάρισε στα παιδιά μερικούς από τους πιο σημαντικούς και πιο αξιομνημόνευτους λογοτεχνικούς χαρακτήρες: την Πίπη Φακιδομύτη, τους αδερφούς Λεοντόκαρδους Κάλε και Γιόναθαν, τον Μικέ (όπως τον γνωρίσαμε στην Ελλάδα, Emil στα σουηδικά), τη Ρόνια, τον Νάνο, τον αρχιντεντέκτιβ Μπλόμκβιστ κ.α. Ένα από πιο σημαντικά στοιχεία στα βιβλία της Άστριντ Λίντγκρεν ήταν αφενός ο τρόπος με τον οποίο απεθυνόταν στα παιδιά – αναγνώστες των ιστοριών της, αφετέρου η ελευθερία και η ανεξαρτησία που χαρακτήριζαν τις ζωές των ηρώων των βιβλίων της. Για αυτό το τελευταίο – και όχι άδικα – τα βιβλία της χαρακτηρίστηκαν ως τα πρώτα αντιαυταρχικά και αντιεξουσιαστικά παιδικά αναγνώσματα. Στις περισσότερες ιστορίες της τα παιδιά δρούσαν μόνα τους, χωρίς την παρουσία γονέων. Ειδικά η Πίπη Φακιδομύτη, ορφανή από μητέρα και με πατέρα εξαφανισμένο στις θάλασσες, ήταν το παιδί εκείνο που αρνιόταν οποιοδήποτε είδος εξουσίας πάνω της.
Η ιστορίες με παιδιά που δρούσαν πάντα μόνα τους, όπου οι γονείς ή ενήλικες δεν είχαν ισχυρή παρουσία στην πλοκή της ιστορίας, είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές παιδικής λογοτεχνίας και συγγραφείς. Οι “ορφανές” ιστορίες, τα λεγόμενα parentless stories, δεν είναι ένα λογοτεχνικό φαινόμενο που ξεκίνησε με την Πίπη Φακιδομύτη της Άστριντ Λίντγκρεν. Πριν από αυτή, υπήρξαν ο Όλιβερ Τουίστ, ο Χακλμπέρι Φιν, ο Τομ Σόγιερ. Όμως η Πίπη ήταν το πρώτο κορίτσι που μεγαλωνε χωρίς γονείς και χωρίς κανείς να νοιάζεται για αυτό.
Οι ιστορίες με πρωταγωνιστές παιδιά όπου είτε είναι ορφανά, είτε οι γονείς δεν εμφανίζονται, έχουν ένα παραπάνω πλεονέκτημα από τις υπόλοιπες που απευθύνονται σε παιδιά: δημιουργούν στους αναγνώστες τη δυνατότητα να νιώσουν, να βιώσουν την ιστορία του πρωταγωνιστή και να συμπάσχουν. Ο Βρετανός συγγραφέας Huw Powell αναφέρει συγκεκριμένα για το θέμα πως “ένας χαρακτήρας-παιδί δεν μπορεί να ενεργήσει αυτόνομα όταν υπάρχουν γονείς τριγύρω. Στη λογοτεχνία, οι φιγούρες των γονέων αντιπροσωπεύουν δύο πράγματα: τους κανόνες και την τάξη. Για να μπορεί ένα παιδί να είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, θα πρέπει ο/η συγγραφέας να τον τοποθετήσουν στη θέση του οδηγού της ιστορίας, ώστε να μπορεί να πάρει τον έλεγχο, να πάρει τις δικές τους αποφάσεις. Αυτή η ελευθερία έχει βέβαια κι ένα τίμημα, επειδή μια οικογένεια μπορεί επίσης να προσφέρει άνεση και υποστήριξη, που σημαίνει ότι ένας χαρακτήρας «χωρίς γονείς» μπορεί να βρεθεί αδέσμευτος και εκτεθειμένος σε δεινά. Στις περισσότερες ιστορίες, όσο πιο δύσκολη είναι η κατάσταση, τόσο περισσότερο ο αναγνώστης μπορεί να μοιραστεί τη χαρά του βασικού χαρακτήρα όταν ξεπεράσει τις δυσκολίες και πετύχει τον στόχο του“.
Οι ιστορίες στις οποίες δεν εμφανίζονται γονείς δίνουν τη δυνατότητα στα παιδιά να εξερευνήσουν την ιδέα να είναι οι ίδιοι φύλακες του εαυτού τους στη ζωή. Τους παρέχουν χαρακτήρες-πρότυπα, οι οποίοι επιτυγχάνουν τους στόχους τους, ενθαρρύνοντας με αυτόν τον τρόπο τα παιδιά που διαβάζουν τα βιβλία αυτά να αντιληφθούν ότι και εκείνα είναι ικανά να ξεπεράσουν τα εμπόδια και να πετύχουν πράγματα μόνα τους. Διαβάζοντας τα (ή στα) παιδιά μυθιστορήματα στα οποία τα παιδιά έχουν την απόλυτη εξουσία πάνω σε κάποια κατάσταση, οι μικροί αναγνώστες μπαίνουν σε ένα είδος προσομοιωτή ανεξαρτησίας όπου μπορούν να εξερευνήσουν την ενδυνάμωση και την ανεξαρτησία, ελαχιστοποιώντας τον πραγματικό κίνδυνο, μέσα στο ασφαλές περιβάλλον του σπιτιού τους, της τάξης τους, κλπ.
Αυτό που η Άστριντ Λίντγκρεν επανέφερε στο προσκήνιο της παιδικής λογοτεχνίας, σε μια περίοδο συντηριτισμού και προώθησης των ηθών, ήταν η ελευθερία των παιδιών να σκέφτονται, να δρουν, η κριτική σκέψη και η ανάληψη ευθυνών, η δράση και η αντίδραση. Κυρίως όμως επανέφερε στη λογοτεχνία για παιδιά την παιδική ανεμελιά. Σε ποια άλλα βιβλία όμως συναντάμε τόσο ανεξάρτητους χαρακτήρες, όσο στα βιβλία της; Με αφορμή τα σημερινά της γενέθλια, ψάχνουμε στη βιβλιοθήκη της Κόκκινης Αλεπούς για βιβλία όπου τα παιδιά είναι κύριοι του εαυτού τους.
Και το πρώτο που μας έρχεται στο μυαλό είναι Η φυλή των Βρομίλων της Elise Gravel, σε εικονογράφηση Magali Le Huche (εκδ. Μικρή Σελήνη, 5+ ετών). Παιδιά που ζουν μόνα τους στο δάσος, κατασκευάζουν τα σπίτια τους πάνω στα δέντρα, ψαρεύουν και μαζεύουν καρπούς και φρούτα, μαθαίνουν να διαβάζουν από τις συσκευασίες των τσιπς που πετάνε οι ασυνείδητοι στο δάσος και δεν ενοχλούνται καθόλου ούτε από την απουσία ρούχων ούτε την απουσία, χμ, σωματικής υγιεινής. Είναι πανευτυχισμένα και ζουν παρέα με τα ζώα τους, χωρίς την παρουσία κανενός ενήλικα. Αρχηγός τους; Η λιλιπούτια Φανέτ Ντυκούπ. Εχθρός τους; Η μοχθηρή και πάντα καθαρή κυρία Υβόν Καρέ. Σχέδιο της Υβόν Καρέ να τους πιάσει, αν τους καθαρίσει και να τους βάλει όλους στο ολοκαίνουριο και πεντακάθαρο ορφανοτροφείο της. Γιατί πού ακούστηκε παιδιά να μένουν μόνα τους στο δάσος;
Στο τρίτο βιβλίο της τριλογίας του Αγριόδασους του Κόλιν Μελόι, σε εικονογράφηση της Κάρσον Έλις (εκδ. Πατάκη, μτφρ. Α. Πιπίνη), η Έλσι με την Ρέϊτσελ, οι αδερφές του Κέρτις, ενός εκ των δύο βασικών πρωταγωνιστών της τριλογίας, και τα υπολοιπα Μη – Υιοθετήσιμα, ένα τσούρµο ορφανά που έχουν δραπετεύσει από το Ίδρυμα του τρελού Ούνθανκ, συµµαχούν µε µια µυστική οργάνωση σαµποτέρ και σχεδιάζουν την τολµηρή διάσωση των φίλων τους, που είναι φυλακισµένοι στην καρδιά της Βιοµηχανικής Ερηµιάς. Αυτά τα ορφανά, αυτά που στο Ίδρυμα Ουνθανκ χαρακτηρίστηκαν ως μη-Υιοθετήσημα, όταν κατάφερναν τελικά να δραπετεύσουν, πήγαν να ζήσουν μόνα τους στο δάσος, σε ένα ξύλινο παλιό καλύβι, το οποίο φρόντιζαν, ενώ κάθε παιδί είχε αναλάβει και από μια δουλειά. Ζούσαν μόνα τους και φρόντιζαν τον εαυτό τους, χωρίς κανένας απολύτως ενήλικας να τους επιβλέπει. Στη συγκεκριμένη τριλογία, από το πρώτο κιόλας βιβλίο βλέπουμε τη διάθεση του συγγραφέα να αφήσει τα παιδιά να δράσουν ελεύθερα, όμως στο συγκεκριμένο βιβλίο, η ομάδα των ορφανών είναι που τονίζει με πιο έντονα χρώματα το συγκεκριμένο στοιχείο, της απόλυτης ελευθερίας και αυτογράνωσης.
Η Βρετανή συγγραφέας Κάθριν Ράντελ μας έχει χαρίσει μερικούς αξιομημόνευτους χαρακτήρες παιδιών χωρίς γονείς. Τόσο στο “Τα παιδιά στις στέγες“, όσο και στο “Λύκοι στο χιόνι” (εκδ. Πατάκη, μτφρ. Α. Πιπίνη), τα παιδιά-χαρακτήρες είναι πρωταγωνιστές, ενώ οι χαρακτήρες των γονιών, αν και αναφέρονται, δε συμμετέχουν (αλλού πολύ και αλλού λιγότερο) στην εξέλιξη της ιστορίας. Και στις δύο περιπτώσεις, οι κεντρικές ηρωίδες, η Σόφι και η Φιο, θα ενωθούν με άλλα παιδιά της ηλικίας τους και μαζί θα ξεκινήσουν να ζουν την περιπέτεια της αναζήτησης, χωρίς την ανάμειξη ενηλίκων.
Αλλά και τα βιβλία της Ίνιντ Μπλάιτον είχαν το στοιχείο αυτό, της απόλυτης ελευθερίας των πρωταγωνιστών τους: οι Πέντε φίλοι, τα Πέντε λαγωνικά, οι Μυστικοί Επτά (όλα εκδόσεις Μίνωας), όλα αποτελούνταν από παρέες παιδιών που δρούσαν ανεξάρτητα από τους γονείς τους. Το ίδιο συμβαίνει και στο Θησαυρό της Βαγίας της Ζωρζ Σαρή (εκδ. Πατάκη), όταν η παρέα των παιδιών φεύγει κρυφά από τους γονείς τους για να ανακαλύψουν τις κλεμμένες λίρες στον Ναό της Αφαίας. Φυσικά, δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε τον χαρακτήρα της Μαίρη Λένοξ στον Μυστικό Κήπο της Φράνσις Χογκσον Μπάρνετ, της Αλίκης στην Αλίκη στη Χώρα των θαυμάτων του Λούις Κάρολ, τα τρία αδέρφια Πέβενσι στα Χρονικά της Νάρνια: Το λιοντάρι, η μάγισσα και η ντουλάπα του C.S. Lewis και τέλος τον μάγο Φίλιπ Πούλμαν και τη Λύρα του, στην Τριλογία του Κόσμου.
Συμπερασματικά, αυτό που τελικά μας δίδαξε η Άστριντ Λίντγκρεν ήταν η επιτακτική ανάγκη να ακούσουμε τα παιδιά, να τα αφησουμε ελευθερα να σκεφτούν και να κρίνουν, ώστε αργότερα στη ζωή τους να γίνουν ενεργοί πολίτες αυτού του κόσμου. Και όλα αυτά τα έκανε μέσα από τις υπέροχες ιστορίες που μας χάρισε.
