Η Λετονή δημιουργός Anete Melece, εικονογράφος, δημιουργός animation και συγγραφέας παιδικών βιβλίων, ξεχωρίζει για τις ιδιόρρυθμες, τρυφερές ιστορίες της και το ιδιαίτερο εικονογραφικό της ύφος. Γεννημένη το 1983, σπούδασε Οπτική Επικοινωνία στην Ακαδημία Τέχνης της Λετονίας και στη Σχολή Σχεδίου και Τέχνης της Ρίγας και συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στο Animation στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών και Τεχνών της Λουκέρνης, στην Ελβετία. Σήμερα ζει και εργάζεται στη Ζυρίχη.
Το έργο που την ανέδειξε, το The Kiosk (Το Περίπτερο), ξεκίνησε το 2013 ως ταινία μικρού μήκους στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής της εργασίας. Απέσπασε περισσότερα από 20 βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ, μεταξύ των οποίων και το Βραβείο Καλύτερου Animation στα Ελβετικά Κινηματογραφικά Βραβεία το 2014. Η ιστορία της Όλγας, μιας πωλήτριας καθηλωμένης – σωματικά και συναισθηματικά – στο μικροσκοπικό περίπτερό της, άγγιξε κοινό και κριτικούς σε όλο τον κόσμο. Το 2019, η Melece διασκεύασε την ιστορία και τη μετέτρεψε σε εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο, το οποίο τιμήθηκε με το Βραβείο Jānis Baltvilks και συμπεριλήφθηκε στον διεθνή κατάλογο dPICTUS με τα 100 καλύτερα ανέκδοτα εικονογραφημένα βιβλία εκείνης της χρονιάς.
Πέρα από το Ταξίδια με το Περίπτερο, όπως είναι ο ελληνικός του τίτλος, η Anete Melece έχει εικονογραφήσει αρκετά ακόμη βιβλία για παιδιά — δικά της, όπως το Ποιος έκλεψε τον ύπνο της Στέλλας;, αλλά και άλλων συγγραφέων, όπως τα Θέλω να αποφασίζω της Ingrid Olsson, Vala Balss και Sveiks Svali του Lauris Gundars, μεταξύ άλλων. Έργα της έχουν παρουσιαστεί στη Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου της Μπολόνια, ενώ το 2021 ήταν υποψήφια για το διεθνώς αναγνωρισμένο Astrid Lindgren Memorial Award.
Λίγο πριν την επίσκεψή της στην Ελλάδα για τις δύο πολυαναμενόμενες εκδηλώσεις — το Σάββατο στο βιβλιοπωλείο Κουκίδα στην Κόρινθο και την Κυριακή στο βιβλιοκαφέ Koukoubook στην Καλλιθέα — η πολυτάλαντη δημιουργός μίλησε στη Ζωή Κοσκινίδου για τη διαδρομή της, την έμπνευση πίσω από το Ταξίδια με το Περίπτερο που αποτέλεσε εφαλτήριο για την πορεία της στον χώρο του παιδικού βιβλίου, αλλά και για τις προκλήσεις της μετάβασης από τον κινηματογράφο στην εικονογραφημένη αφήγηση. Μέσα από τη συζήτησή μας, αποκαλύπτει πώς η παρατήρηση της καθημερινότητας, η φαντασία και η τρυφερή ματιά της στον άνθρωπο συνυπάρχουν στο έργο της, δημιουργώντας ιστορίες που μιλούν με αμεσότητα τόσο στο παιδί όσο και στον ενήλικο αναγνώστη.
Το «Ταξίδια με το Περίπτερο» ξεκίνησε ως ταινία κινουμένων σχεδίων με πιο ενήλικα θέματα και χαρακτηριστικά. Πώς το προσαρμόσατε σε ένα εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά; Ήταν δύσκολο; Νιώσατε πως αλλάζετε το αρχικό σας μήνυμα;
Όταν δούλευα την ταινία δεν είχα στο μυαλό μου αποκλειστικά παιδιά ως κοινό, παρόλο που προβλήθηκε σε πολλά παιδικά φεστιβάλ. Βέβαια, δεν ήταν ούτε απαγορευτική για παιδιά—για να είμαι ειλικρινής δεν είχα κάποιο συγκεκριμένο ηλικιακό κοινό κατά νου όταν τη δημιούργησα. Το βιβλίο όμως έγινε ειδικά για παιδιά, οπότε αφαίρεσα ή απάλυνα κάποια στοιχεία που ίσως να μην ήταν κατάλληλα. Αλλά στην πραγματικότητα δεν τα αφαίρεσα εντελώς—μπορείτε ακόμα να δείτε τον κίτρινο μανιώδη καπνιστή ή τον τύπο που αγοράζει το περιοδικό για ενήλικες στο βιβλίο.
Η μετάβαση από το ένα φορμάτ στο άλλο δεν ήταν δύσκολη, αλλά ούτε τόσο εύκολη όσο νόμιζα αρχικά. Πίστευα αφελώς πως θα μπορούσα απλώς να πάρω καρέ από την ταινία και να τα βάλω σε ένα βιβλίο, αλλά φυσικά δε λειτουργεί έτσι. Οπότε άφησα για λίγο στην άκρη την ταινία και αναρωτήθηκα: πώς θα αφηγηθώ την ουσία αυτής της ιστορίας αξιοποιώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του βιβλίου; Ξεκίνησα δηλαδή από την αρχή. Και νομίζω ότι λειτούργησε. Ξεκινώντας από το εξώφυλλο—σε αντίθεση με μια ταινία, το βιβλίο είναι ένα αντικείμενο που μπορείς να κρατήσεις. Φαίνεται αυτονόητο, αλλά το ξεχνάμε. Ήθελα να παίξω με αυτή την ιδέα, γι’ αυτό και το εξώφυλλο θυμίζει ένα περίπτερο με παράθυρο.
Μια μεγάλη διαφορά είναι ότι στον κινηματογράφο καθοδηγείς εσύ το βλέμμα του θεατή—μπορεί να επικεντρωθείς μόνο σε ένα ή δύο πράγματα κάθε φορά. Δεν έχει νόημα να γεμίζεις μια ταινία με πολλές οπτικές λεπτομέρειες, αν και βλέποντάς το ξανά και ξανά μπορεί να ανακαλύψει κανείς περισσότερες λεπτομέρειες. Ένα βιβλίο όμως αποτελείται από στατικές εικόνες που ο αναγνώστης μπορεί να εξερευνήσει με τον δικό του ρυθμό. Έτσι, το βιβλίο είναι οπτικά πιο πλούσιο από την ταινία. Και ένα περίπτερο, που είναι σαν μια μικρή πόλη μέσα στην πόλη, είναι το τέλειο θέμα για τέτοιες λεπτομέρειες.
Σας εκφράζει περισσότερο ο ρόλος της εικονογράφου, της δημιουργού ταινιών ή της comic artist; Ποιο είναι πιο απαιτητικό και γιατί;
Με θεωρώ αφηγήτρια που χρησιμοποιεί εικόνες. Για κάθε ιστορία διαλέγω το μέσο που της ταιριάζει περισσότερο. Η δημιουργία ταινιών είναι σίγουρα η πιο απαιτητική, γι’ αυτό και δεν έχω κάνει άλλη από τότε που έγινα μητέρα—απαιτεί περισσότερη ενέργεια, συγκέντρωση και την ικανότητα να κινητοποιείς όχι μόνο τον εαυτό σου αλλά ολόκληρη ομάδα συνεργατών. Όμως δεν το έχω εγκαταλείψει· αυτή την περίοδο δουλεύω πάνω σε ένα νέο μικρού μήκους animation.
Έχει επηρεάσει η δουλειά σας στα animation τον τρόπο με τον οποίο δουλεύετε τα παιδικά βιβλία;
Ναι, νομίζω πως ναι. Όταν φαντάζομαι τις εικόνες τις βλέπω σε κίνηση και προσπαθώ να «πιάσω» τη στιγμή—μια στάση ή μια έκφραση που να μεταδίδει το συναίσθημα που θέλω.
Από πού αντλείτε συνήθως έμπνευση για τις ιστορίες, τους χαρακτήρες και τα σκηνικά σας; Ξεκινάτε με την ιστορία ή με την εικόνα;
Από παντού! Μου αρέσει να παρατηρώ τους ανθρώπους, αλλά και τον εαυτό μου. Αναλύω πράγματα που μου συμβαίνουν. Γιατί αναστατώθηκα; Γιατί με ενοχλεί αυτός ο άνθρωπος; Τι είναι αυτό μέσα μου που πυροδοτείται; Αυτή η ανάγκη να καταλάβω εμένα και τους άλλους συχνά γεννά νέες ιδέες. Ξεκινά πάντα από μια ιδέα—μερικές φορές είναι οπτική, άλλες φορές πιο εννοιολογική—και μετά τη ζωγραφίζω. Από εκεί ξεκινά και χτίζεται η ιστορία.
Οι εικονογραφήσεις σας έχουν ιδιαίτερο ύφος. Πώς έχει εξελιχθεί με τον χρόνο; Επηρεάζεται από το μέσο (βιβλίο, κόμικ, animation) ή το κοινό;
Έχω ένα αρκετά ακαδημαϊκό καλλιτεχνικό υπόβαθρο. Τόσο στη Σχολή Σχεδίου και Τέχνης της Ρίγας όσο και στην Ακαδημία Τεχνών της Λετονίας αργότερα, κάναμε πολλά μαθήματα σχεδίου, όπου μάθαμε να αποδίδουμε αντικείμενα και ανθρώπους ρεαλιστικά. Για χρόνια ήμουν εξοικειωμένη με την αντιγραφή της πραγματικότητας. Μόνο όταν βρέθηκα στο Τμήμα Εικονογράφησης στη Λουκέρνη με ένα πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητων, κατάλαβα ότι δεν ήξερα πώς να σχεδιάζω από τη φαντασία μου.
Εκεί κάναμε μια καταπληκτική άσκηση: πήγαμε σε ένα μουσείο Φυσικής Ιστορίας και την πρώτη μέρα σχεδιάσαμε ζώα ρεαλιστικά—αυτό μου ήταν εύκολο. Την επόμενη μέρα έπρεπε να τα στιλιζάρουμε. Στην αρχή κοιτούσα τι έκαναν οι άλλοι, μετά δοκίμασα και εγώ. Στην αρχή το ύφος μου ήταν σκόπιμα μη ρεαλιστικό—μάλλον ήθελα να απελευθερωθώ από όλη αυτή την εκπαίδευση που είχα λάβει. Σιγά-σιγά, οι αναλογίες έγιναν πιο ισορροπημένες καθώς έβαζα στοιχεία ρεαλισμού σε μια ελεύθερη, παιχνιδιάρικη απόδοση.
Ακόμα παλεύω με τον «αστυνόμο του ρεαλισμού» μέσα μου, που θέλει όλα να είναι σωστά σχεδιασμένα. Όταν σκιτσάρω, είναι ήσυχος. Μόλις ξεκινώ την τελική εικόνα, ξυπνάει και το χέρι μου σφίγγεται. Ο μόνος τρόπος να τον ξεπεράσω είναι να σχεδιάζω, σχεδιάζω και ξανασχεδιάζω μέχρι να νιώσω ελεύθερη πάλι. Ή να βάλω ανόητη μουσική και να χορέψω λίγο για να βγω από το κεφάλι μου και να μπω στο σώμα μου.
Σε ό,τι αφορά το κοινό, δεν το σκέφτομαι τόσο πολύ. Μόνο αν πρόκειται για παραγγελία, θα λάβω υπόψη τον πελάτη—αλλά ακόμα και τότε, τις περισσότερες φορές με θέλουν για να δουλέψω με το δικό μου ύφος.
Μπορείτε να μας περιγράψετε τη συνηθισμένη διαδικασία δημιουργίας μιας εικονογράφησης—από το πρώτο σκίτσο μέχρι την τελική σελίδα; Κάνετε storyboard όπως στην animation; Και πώς δουλεύετε όταν εικονογραφείτε ιστορίες άλλων;
Πρώτα κάνω πρόχειρα σκίτσα χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο. Μετά τα ταξινομώ και τα σχεδιάζω πιο καθαρά σε μια σειρά σαν storyboard. Όταν η ιστορία λειτουργεί και ταιριάζει στον αριθμό των σελίδων, κάνω τις τελικές εικονογραφήσεις με light board. Συνήθως η πρώτη εικόνα χρειάζεται αρκετές προσπάθειες μέχρι να βρω τα σωστά εργαλεία, χρώματα και αίσθηση. Είναι περίεργο, αλλά κάθε φορά που ξεκινώ ένα νέο έργο, νιώθω ότι δεν το έχω ξανακάνει ποτέ.
Τα βιβλία σας εξερευνούν βαθιά συναισθήματα αλλά και κοινωνικά θέματα, όπως η μοναξιά, το αίσθημα της στασιμότητας, το κυνήγι των ονείρων, ταυτόχρονα όμως αγγίζουν και παιδικά συναισθήματα, όπως η υποχρέωση να κάνεις αυτό που θέλουν οι άλλοι ή η δυσκολία να κοιμηθείς όταν νιώθεις απελπισμένος. Πώς επιτυγχάνεται αυτή την ισορροπία;
Με το χιούμορ. Με ενδιαφέρουν οι καθημερινές συναισθηματικές καταστάσεις που περνάμε όλοι—θέματα που δεν είναι ακραία, αλλά καθολικά. Όλα εξαρτώνται από τη στάση μας. Αν προσθέσεις 25 κιλά ανησυχίας σε ένα ήδη βαρύ φορτίο, δεν το κάνεις ελαφρύτερο. Δεν σημαίνει ότι δεν ανησυχώ—ανησυχώ. Αλλά μερικές φορές συνειδητοποιώ πόσο παράλογο είναι και ζωγραφίζω κάτι αστείο γι’ αυτό.
Μιλήσατε πριν για το χιουμορ. Τι ρόλο παίζει στην αφήγησή σας, ειδικά όταν αγγίζετε πιο σύνθετα ζητήματα, όπως στις ιστορίες σας για τον εθισμό*;
Το χιούμορ μάς βοηθά να δούμε τα πράγματα από νέα σκοπιά. Φέρνει μια ελαφρότητα που, έστω και για μια στιγμή, μπορεί να εξαφανίσει τους φόβους, τις ανησυχίες και τα αρνητικά συναισθήματα. Ο κίνδυνος είναι να παρεξηγηθεί. Κάποιοι μπορεί να νομίσουν ότι κοροϊδεύω όσους υποφέρουν. Για παράδειγμα, ένας εκδοτικός οίκος αρνήθηκε να εκδώσει το «Περίπτερο» γιατί φοβήθηκε ότι το κοινό θα πίστευε πως γελοιοποιεί τους υπέρβαρους. Την ίδια στιγμή, δύο ερευνητές που μελετούν την απεικόνιση της παχυσαρκίας στην παιδική λογοτεχνία το επαίνεσαν ως θετικό παράδειγμα. Αφού ξεπέρασα τη απογοήτευσή μου, κατάλαβα πως όταν μια ιστορία βγαίνει στον κόσμο, δεν μου ανήκει πια. Θα υπάρξουν πολλές διαφορετικές ερμηνείες… και αυτό είναι εντάξει.
Ποιο είναι το πιο δύσκολο κομμάτι της εικονογράφησης όταν απευθύνεστε στα παιδιά;
Χμ, δεν είμαι σίγουρη. Για μένα είναι πιο δύσκολο να εικονογραφήσω για ενήλικες χωρίς να μοιάζει σαν να είναι για παιδιά!
Ποιοι συγγραφείς ή εικονογράφοι σας έχουν επηρεάσει περισσότερο; Υπάρχουν βιβλία στα οποία επιστρέφετε ξανά και ξανά για έμπνευση;
Ως παιδί με επηρέασε πολύ η Λετονή συγγραφέας Margarita Stāraste. Είχα αντιγράψει σχεδόν όλα τα βιβλία της που είχαμε στο σπίτι. Περνούσα επίσης ώρες μελετώντας τις γελοιογραφίες του Δανού Herluf Bidstrup. Ίσως από εκεί μου έμεινε η αγάπη για το χιούμορ.
Σήμερα θα ήταν αδύνατο να αναφέρω λίγους μόνο. Θαυμάζω πάρα πολλούς: Beatrice Alemagna, Emma και Lisen Adbåge, Noemi Vola, Richard Scarry, Saul Steinberg… Δεν ξέρω αν με επηρεάζουν άμεσα, αλλά, συνειδητά ή ασυνείδητα, όλοι απορροφούμε ό,τι μας αγγίζει. Και τελικά δεν έχει σημασία αν πρόκειται για εικονογράφηση, μουσική ή stand-up comedy—λατρεύω οτιδήποτε με εμπνέει να δημιουργώ ελεύθερα.
Τι πιστεύετε ότι παρεξηγούν συχνά οι ενήλικες σχετικά με τα παιδικά βιβλία;
Μερικοί ενήλικες δεν βλέπουν τις ιστορίες ως μεταφορές και τα παίρνουν όλα κατά γράμμα. Άλλοι το παρακάνουν και βλέπουν κινδύνους παντού. Στην Ελβετία, κάποια βιβλιοπωλεία προωθούν τώρα βιβλία που πρόσφατα απαγορεύτηκαν στις ΗΠΑ—πολλά από αυτά είναι κλασικά, και οι λόγοι των απαγορεύσεων ακούγονται τελείως παράλογοι. Αλλά η λογοκρισία μπορεί να γίνει παράξενη και από τις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος. Πρόσφατα, κάποιοι επιτέθηκαν στο βιβλίο «The Rainbow Fish» του Markus Pfister, λέγοντας ότι είναι μια ιστορία γεμάτη τοξικότητα. Νομίζω ότι το ερμήνευσαν υπερβολικά κυριολεκτικά. Εγώ το βλέπω ως μια ιστορία για να μοιράζεσαι αυτό που σε κάνει ξεχωριστό—τα ταλέντα και τη σοφία σου—για να εμπλουτίσεις τον κόσμο. Αλλά για να είμαι δίκαιη, δεν είπα πριν ότι κάθε ερμηνεία είναι θεμιτή; Στο τέλος, όποια κι αν είναι η οπτική σου, ένα τέτοιο βιβλίο μπορεί να γίνει η αρχή για μια όμορφη συζήτηση με τα παιδιά.
Τα βιβλία της Anete Melece “Ταξίδια με το περίπτερο“, “Ποιος έκλεψε τον ύπνο της Στέλλας” (και τα δύο μετάφραση Αργυρώς Πιπίνη) και “Θέλω να αποφασίζω” (μετάφραση Άννα Παπαφίγκου) κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ciel. Η Anete Melece θα βρεθεί στην Ελλάδα στις 17 και 18 Μαΐου για τρια διαφορετικά εργαστήρια με παιδιά και ενήλικες. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.
*Η Anete Melece έχει εικονογραφήσει μια σειρά κόμικς για το Comics for Laut & Leise – περιοδικό για τα κέντρα πρόληψης του εθισμού στο καντόνι της Ζυρίχης.
Περισσότερα για την Anete Melece εδώ.
