Εικονογράφηση του Bernardo P. Carvalho για το βιβλίο “D’aqui no passa ningu” (Don’t cross the line) της Isabel Minhós Martins, το οποίο το 2017 που πρωτογράφτηκε το παρακάτω άρθρο δεν είχε μεταφραστεί στα ελληνικά. Πλέον κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μικρή Σελήνη.

*Το κείμενο αναθεωρήθηκε στις 17 Νοεμβρίου 2022

Οι δικτατορίες, η απαγόρευση βασικών ανθρώπινων ελευθεριών και ό,τι αυτή συνεπάγεται έχουν εμπνεύσει κατά καιρούς πολλούς συγγραφείς. Τα περισσότερα από αυτά που μιλούν για την περίοδο της χούντας στην Ελλάδα απευθύνονται σε μεγαλύτερης ηλικίας παιδιά, κάποια είναι προϊόντα μυθοπλασίας, ελάχιστα είναι βιβλία γνώσεων, ενώ τα εικονογραφημένα αποτελούν μειοψηφία και μιλούν κυρίως για την ελευθερία, με αρκετά από αυτά που είχαν κατά καιρούς εκδοθεί, να είναι πλέον εξαντλημένα, όπως για παράδειγμα Τα βραχιόλια των Πουλιών της Ειρήνης Καμαράτου-Γιαλλούση, σε εικονογράφηση Αλέκου Φασιανού. Με αφορμή τη σημερινή ημέρα, της επετείου της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου, η Κόκκινη Αλεπού προτείνει παιδικά βιβλία που μιλούν για τις δικτατορίες στην Ελλάδα και τον κόσμο.

Η Ντενεκεδούπολη της Ευγενίας Φακίνου είναι ένα έργο που οι περισσότεροι έχουμε συνδέσει με την παιδική μας ηλικία. Η ιστορία είναι λίγο-πολύ γνωστή: Δεκάδες άδεια ντενεκεδάκια ζουν ήρεμα και ήσυχα στην πόλη τους, την ντενεκεδένια Ντενεκεδούπολη. Την ησυχία τους όμως θα διαταράξει μια μέρα ο Λαδένιος, ένας μεγάλος άδειος ντενεκές λαδιού που αποφασίζει με το έτσι θέλω να γίνει ο αρχηγός τους. “Λοιπόν, κύριε Λαδένιε, δεν χρειαζόμαστε αρχηγό, κυβερνήτη όπως είπες“, λένε τα ντενεκεδάκια. Κι εκείνος θα τους απαντήσει “Φαίνεται, ντενεκεδάκια μου, ότι δεν καταλάβατε καλά. Αποφάσισα να σας κυβερνήσω και θα το κάνω“. Σ’ αυτές, λοιπόν, τις προτάσεις περικλείεται όλη η ουσία του έργου και πώς η Ευγενία Φακίνου επέλεξε να μιλήσει στα παιδιά για τη δικτατορία του ’67, ένα κείμενο που έμελλε να λογοκριθεί, να κατέβει η παράσταση του αντικειμενοθεάτρου με πρόφαση ότι το “Κύτταρον” που τη φιλοξενούσε δεν είχε άδεια χρήσης, να μεταφερθεί η ιστορία σε βιβλίο, ένα βιβλίο-σύμβολο που περιγράφει μια πολύ ταραγμένη περιόδο για την Ελλάδα, να παιχτεί επανειλημμένα σε σχολεία από μαθητές, ενώ ο δίσκος (που κυκλοφόρησε το 1980) με τις μουσικές του Γιάννη Μαρκόπουλου και τους στίχους της ίδιας της συγγραφέως, να έχει πια κάνει αυλάκια από τα τόσα πολλά παιξίματα. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.

Το δάσος είναι το πρώτο βιβλίο που έγραψε και εικονογράφησε η συγγραφέας και εικονογράφος παιδικής λογοτεχνίας Σοφία Ζαραμπούκα αμέσως μετά τη δικτατορία, και εξηγεί στα παιδιά τι σημαίνει αυτή η λέξη. Η πρώτη έκδοση του εικονογραφημένου αυτού βιβλίου έγινε το 1975 από τον Κέδρο, για να επανεκδοθεί το 2017 από τον Πατάκη. Η ίδια η δημιουργός του βιβλίου αναφέρει: «Στα παιδιά μιλάω όπως θα μίλαγα σε έναν ενήλικα. Υπάρχουν λέξεις που ίσως τα πολύ μικρά παιδιά δεν τις γνωρίζουν, αλλά είναι καλύτερα να ρωτήσουν παρά να φτιάξουμε αυτό που λέμε παιδικό λόγο. Δεν υπάρχει για μένα κάτι που να μην μπορώ να το πω σε ένα παιδί με μια αλληγορία, απλά και ουσιαστικά. Στο δάσος το μεγάλο και δυνατό ζώο νομίζει ότι τα ξέρει όλα και αναλαμβάνει την εξουσία. Με αυτό τον τρόπο, στο πρώτο βιβλίο που έγραψα και εικονογράφησα, αμέσως μετά τη δικτατορία, εξηγώ την έννοια στα παιδιά, για να μην τη ζήσουμε ποτέ ξανά!».

To D’aqui no passa ningu (Don’t cross the line) της Isabel Minhós Martins, εικονογραφημένο από τον Bernardo P. Carvalho από τον εκδοτικό οίκο Planeta Tangerina και πλέον μεταφρασμένο και στα ελληνικά υπό τον τίτλο “Μην περάσεις τη γραμμή” (εκδ. Μικρή Σελήνη) δεν αναφέρεται σε κάποιον συγκεκριμένο δικτάτορα, αλλά στο τι σημαίνει δικτατορία και στη σημασία των αγώνων των λαών για ελευθερία. Μέσα από την πολύχρωμη εικονογράφηση συγγραφέας και εικονογράφος δημιουργούν μια ιστορία για έναν στρατηγό που δεν αφήνει κανέναν να περάσει στην απέναντι σελίδα γιατί έτσι τον έχει διατάξει το αφεντικό του.

Ο Τζάνι Ρόνταρι ήταν από αυτούς τους συγγαφείς που, μέσα από τις γεμάτες χιούμορ ιστορίες τους, μπορούσαν να μεταφέρουν στα παιδιά αλήθειες για τον κόσμο που ζούμε, χωρίς να τα φορτώνει με περιττές περιγραφές βίας. Στο βιβλίο του “Ο Κρεμμυδάκης και η παρέα του” (εκδ. Κέδρος) γνωρίζουμε τον Κρεμμυδάκη, ένα πανέξυπνο, κατεργάρικο αγόρι που δεν αντέχει την αδικία, και τον πρίγκιπα Λεμόνη, έναν αντιπαθή, μοχθηρό και ανόητο κυβερνήτη. Οι δυο τους θα βρεθούν αντιμέτωποι όταν ο Κρεμμυδάκης θα αποφασίσει να αγωνιστεί για την ελευθερία ενός ολόκληρου λαού (λαχανικών). Οι καλοί, οι οποίοι ζουν καταπιεσμένοι υπακούοντας τυφλά στους παράλογους νόμους του τύραννου Λεμόνη, με καθοδηγητή τους τον Κρεμμυδάκη θα καταφέρουν να κατατροπώσουν τους κακούς χάρη στα ξεκαρδιστικά κόλπα, στις φάρσες και στα μεγαλοφυή σχέδιά τους. Για παιδιά 9+ ετών.

Στο βιβλίο “Τα γενέθλια“, η Ζωρζ Σαρή μιλάει σε πιο μεγάλα παιδιά (11+) για τη νύχτα εκείνη που όλα άλλαξαν. Είναι 1967, ξημερώνει η 22η Απριλίου, ημέρα των γενεθλίων της Άννας. Όμως αντί για πάρτι, η Άννα μαζί με τον αδερφό της και την οικογένειά της θα μάθει πως η Ελλάδα έχει πια δικτατορία. Ένα βιβλίο που μεταφέρει σε κάθε του σελίδα το πραγματικό κλίμα των ημερών, ενά βιβλίο που πρωτοεκδόθηκε το 1977 και καταφέρνει να συγκλονίζει και σήμερα μικρούς και μεγάλους αναγνώστες μέσα από τις γλαφυρές περιγραφές των συμβάντων. Είναι η ιστορία της βίαιης εκείνης εποχής, ειδωμένη και ειπωμένη μέσα από τα μάτια ενός 10χρονου κοριτσιού, που αντί να γιορτάσει τα γενέθλιά της με τους φίλους της, θα βρεθεί σ’ ένα σπίτι γεμάτο μεγάλους που συζητούν για πολιτική. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.

Το συλλογικό έργο “Πώς φτάσαμε ως εδώ;” που κυκλοφορεί από τον Κέδρο, μιλά για το τι μπορεί να συμβεί όταν ένα νέο κόμμα ανεβαίνει στην εξουσία και αποφασίζει με νόμο να αποκλείσει όσους διαφέρουν έστω και ελάχιστα από το πρότυπο που εκείνη έχει ορίσει, και καταδιώκει όσους εκείνη έχει χαρακτηρίσει «κακοντυμένους», «σκουρόχρωμους», «όχι αρκετά υγιείς»… Επιβάλλει κανόνες όλο και πιο αυστηρούς: τι ώρα πρέπει να ξυπνάνε οι πολίτες, τι δεν επιτρέπεται να λένε, να κάνουν, να τρώνε, να φοράνε… Οι συγγραφείς Σαντρίν Μπο και Σεβρίν Βιντάλ (που είχαν και την αρχική ιδέα) μαζί με τις Αν-Γκαέλ Μπαλπ,  Κλεμαντίν Μποβέ, Ανλίζ Ερτιέ, Ανιές Λαρός και Φανί Ρομπέν έγραψαν ένα βιβλίο σε επτά κεφάλαια, με επτά ιστορίες επτά οικογενειών, επτά παιδιών που στερήθηκαν τις βασικές τους ελευθερίες όταν ανέλαβε την εξουσία ένα απολυταρχικό κόμμα. “Το βιβλίο Πώς φτάσαμε ως εδώ; μιλάει για όσα μπορεί να συμβούν, αν δεν έχουμε τα μάτια μας δεκατέσσερα. Γι’ αυτό θεωρώ πως είναι σημαντικό, γι’ αυτό και σας προτρέπω να το διαβάσετε”, αναφέρει στον πρόλογό του ο Στεφάν Εσέλ, ο συγγραφέας μεταξύ άλλων, των βιβλίων Αγανακτήστε! και Αγωνιστείτε! Για παιδιά 11+.

Mία από τις πιο πρόσφατες προσθήκες είναι το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο “2651 ημέρες δικτατορίας” που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 2018 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. To «2651 ημέρες δικτατορίας: 21 Απριλίου 1967 – 24 Ιουλίου 1974» δεν είναι ακόμα ένα βιβλίο για την περιόδο της χούντας. Είναι ένα βιβλίο που μιλά σε πρώτο πρόσωπο για μια από τις πιο δύσκολες και ταραχώδεις περιόδους της νεότερης ελληνικής Iστορίας. Διαβάστε περισσότερα για το βιβλίο εδώ. Διαβάστε και τη συνέντευξη που έδωσε η συγγραφέας στην Κόκκινη Αλεπού. Σημειώνεται, ότι το βιβλίο βραβεύτηκε με το Κρατικό Λογοτεχνίας για βιβλία γνώσεων (Βραβεία 2019) και αναγράφηκε στους καταλόγους White Ravens για το 2019 από τη Διεθνή Παιδική και Νεανική Βιβλιοθήκη του Μονάχου.

Ο Μάνος Κοντολέων ξαναγράφει τη συμβολική ιστορία του “Ο Φωκίων ήταν ελάφι” που είχε πρωτοκυκλοφορήσει το 1979 από τις εκδόσεις Καστανιώτη και που αναφέρεται στον αγώνα των ανθρώπων για δικαιοσύνη και ελευθερία. Στο πρώτο βιβλίο, την εικονογράφηση είχε υπογράψει η Διατσέντα Παρίση. Σαράντα χρόνια και πολλά βιβλία μετά, ο συγγραφέας του αποφάσισε να το ξαναεκδόσει, αυτή τη φορά στον Πατάκη, με κάποιες αλλαγές: στον τίτλο, όπου προστέθηκε ένα “δεν”, στην εικονογράφηση, που αυτή τη φορά αναλαμβάνει η Μυρτώ Δεληβοριά, ακόμα και στο κείμενο. Ο Φωκίων –ένα παλικάρι που μοιάζει με ελάφι– έρχεται από μια φανταστική χώρα, όπου οι άνθρωποι συνομιλούν με τα ζώα. Ο Φωκίων συνειδητοποιεί πως υπάρχουν τόποι όπου κάποιοι στερούν την ελευθερία και την αξιοπρέπεια των άλλων κατοίκων. Και αποφασίζει να δράσει. Οι περιπέτειες οι δικές του και των φίλων του φέρνουν στον νου του αναγνώστη συνθήκες παρόμοιες με αυτές που έχουμε ζήσει και στον τόπο μας –χούντα των συνταγματαρχών και εξέγερση του Πολυτεχνείου, τουρκική εισβολή στην Κύπρο– αλλά και σε άλλα μέρη της γης. Ένα γεμάτο δράση, αλλά και συναίσθημα παραμύθι, που ανήκει πλέον στα κλασικά κείμενα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας για παιδιά και που τώρα ο ίδιος ο συγγραφέας το ανανέωσε μ’ έναν εντελώς απροσδόκητο τρόπο. 

Στα βιβλιοπωλεία θα βρείτε την εικονογραφημένη έκδοση της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου, από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος που έχει γράψει ο Φίλιππος Μανδηλαράς, σε εικονογράφηση της Ναταλίας Καπατσούλια. Ο Μανδηλαράς και εδώ, όπως και στα περισσότερα από τα βιβλία του για παιδιά προσχολικής ηλικίας, χρησιμοποιεί τον ομοιοκατάληκτο στίχο, προσπαθώντας να κάνει πιο εύκολα κατανοητή την ιστορία στους μικρούς του αναγνώστες. Για παιδιά 5+ ετών.

Τέλος, για έφηβους και νεαρούς αναγνώστες, προτείνουμε και το Οι μέρες του Ουράνιου Τόξου του Antonio Skarmetta (μτφρ. Αγγελική Βασιλάκου) από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος, βιβλίο που δεν αναφέρεται στη Χούντα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου, αλλά σε μιαν άλλη χούντα, αυτή του Πινοσέτ στη Χιλή, τον τρόπο με τον οποίο τα κόμματα της Αριστεράς συσπειρώθηκαν και ανάθεσαν σε έναν πολύ γνωστό διαφημιστή της εποχής να γράψει το σύνθημα για το δημοψήφισμα της 5ης Οκτωβρίου 1988 και πώς μια διαφημιστική καμπάνια που συνέβαλε στην πτώση του δικτάτορα. Το βιβλίο έχει γίνει και ταινία σε σκηνοθεσία Pablo Larraín και με πρωταγωνιστές τους Gael Garcia Bernal, Alfredo Castro, Luis Gnecco κ.ά.

Βιβλία για απολυταρχικά καθεστώτα που δεν έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά

Εκτός ελληνικών συνόρων τώρα, και όπως σε κάθε σχεδόν αφιέρωμα σε βιβλία, έτσι και εδώ, επιλέγουμε και κάποια που δεν έχουν κυκλοφορήσει ακόμα στην Ελλάδα. Ένα από αυτά που μας έκαναν μεγάλη εντύπωση και λόγω του θέματος, αλλά και λόγω της εικονογράφησης είναι το Así es la dictadura (So, this is a dictatorship), το οποίο πρωτοεκδόθηκε στην Ισπανία το 1977, μετά τον θάνατο του Φράνκο, επανεκδόθηκε με εικονογράφηση του Mikel Casal το 2016 και τιμήθηκε με αναγραφή του στον κατάλογο White Ravens της Νεανικής Βιβλιοθήκης του Μονάχου.

Στo Com 3 novelos (Three balls of wool), η Henriqueta Christina εμπνέεται από την αληθινή ιστορία μιας οικογένειας στην Ισπανία που αναγκάζεται να φύγει από το σπίτι της λόγω της δικτατορίας. Το Historia de un oso (Βear Story) έγινε γνωστό λόγω της μεταφοράς του στη μεγάλη οθόνη και του βραβείου Όσκαρ που κέρδισε στην κατηγορία Καλύτερου μικρού μήκους animation το 2016. Το βιβλίο του Gabriel Osorio Vargas, ο οποίος σκηνοθέτησε και τη μικρού μήκους ταινία, είναι εμπνευσμένο από την ιστορία του παππού του, o οποίος εξορίστηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Πινοσέτ στη Χιλή.

Yπάρχουν ακόμα δύο βιβλία για τη Χιλή, το ένα είναι το La composición του Antonio Skarmetta σε εικονογράφηση Alfonso Ruano, που εκδόθηκε το 1990 και απέσπασε πολλά βραβεία μιλώντας μέσα από την ιστορία του Πέντρο για την ελευθερία και τις προσωπικές ηθικές επιλογές (δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά) και το La guerra de los duraznos (The war of the peaches), το μοναδικό βιβλίο για εφήβους του Χιλιανού συγγραφέα Roberto Ampuero, το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στα Γερμανικά το 1986 με τον τίτλο Der Pfirsichkrieg και τελικά κυκλοφόρησε στη Χιλή το 2001 στη γλώσσα στην οποία πρωτoγράφτηκε.

Τέλος, η ιστορία του Φερδινάνδου (Ferdinand) του Munro Leaf φαίνεται πως ενόχλησε αρκετούς δικτάτορες, με αποτέλεσμα -αν και πρωτοκυκλοφόρησε το 1939, μόλις εννέα μήνες πριν την άνοδο του Φράνκο στην εξουσία- του απαγορεύτηκε η κυκλοφορία στην Ισπανία, ενώ οι Ναζί το έκαψαν. Μάλιστα, στην Ισπανία ήταν απαγορευμένο μέχρι και μετά τον θάνατο του Φράνκο, ενώ στην Αμερική θεώρησαν πως διαφθείρει τη νεολαία. Το βιβλίο, το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστό όταν η Disney το έκανε ταινία κινουμένων σχεδίων το 2017, μιλάει για τον ταύρο Φερδινάρδο που δεν θέλει να ακολουθήσει την προδιαγεγραμμένη του πορεία και να καταλήξει στις αρένες των ταυρομαχιών, αλλά να συνεχίσει να κάνει αυτό που θέλει: να μυρίζει λουλούδια και να απολαμβάνει τη ζωή. Ίσως, λοιπόν, οι δικτάτορες που το απαγόρευσαν δεν ήθελαν τα παιδιά να διαβάζουν ότι μπορεί κάποιος να έχει ελεύθερη σκέψη και βούληση.