Ο Renato Moriconi είναι ένας από τους πιο ιδιαίτερους δημιουργούς εικονογραφημένων βιβλίων, με έργα που ξεχωρίζουν για τη δύναμη των εικόνων τους και το ανατρεπτικό τους χιούμορ. Ο “Βάρβαρος“, το βιβλίο χωρίς λέξεις που τον σύστησε πρόσφατα στο ελληνικό κοινό, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της δουλειάς του. Η αφηγηματική του ματιά παίζει με την ελευθερία της ερμηνείας, χωρίς να υποτιμά ποτέ την αντίληψη και την παρατηρητικότητα των αναγνωστών του, μικρών ή μεγάλων σε ηλικία. Στη συνέντευξη που έδωσε στη Ζωή Κοσκινίδου, ο Renato Moriconi μιλά για το πώς γεννιούνται οι ιδέες για τα βιβλία του, τη σημασία της εικόνας στην αφήγηση, αλλά και τη διαρκή άσκηση παρατήρησης που τροφοδοτεί το έργο του. Μια συζήτηση για την τέχνη της εικόνας και τη μαγεία να αφηγείσαι ιστορίες χωρίς λέξεις.
O “Βάρβαρος” είναι ένα βιβλίο χωρίς κείμενο, με πολύ δυνατές εικόνες και ανατρεπτικό τέλος. Ποια ήταν η ιδέα που δημιούργησε την ανάγκη να ειπωθεί η ιστορία αυτή μέσα από ένα εικονοβιβλίο χωρίς λέξεις;
Οι επιλογές που κάνω όταν δημιουργώ ένα βιβλίο δεν εξαρτώνται αποκλειστικά από τη δική μου θέληση. Η ίδια η ιστορία έχει έναν θεμελιώδη ρόλο. Το βιβλίο «Βάρβαρος» μου έδειξε από την αρχή πως έπρεπε να είναι ένα βιβλίο χωρίς λέξεις. Είναι μια ιστορία που κρύβει ένα μυστικό και αυτό το μυστικό μπορούσε να διαφυλαχθεί μόνο μέσω των εικόνων. Οποιαδήποτε άλλη λέξη, πέρα από τον τίτλο, θα μπορούσε να καταστρέψει το μυστήριό της. Χωρίς το κείμενο ο αναγνώστης δεν έχει τη δική μου φωνή να τον καθοδηγεί, να του λέει ποιοι είναι οι χαρακτήρες και πού βρίσκονται, τι κάνουν κια πώς εξελίσσεται η πλοκή. Η ιστορία ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του, χωρίς τη δική μου ερμηνεία. Ο αναγνώστης γίνεται έτσι αυτόπτης μάρτυρας όσων βλέπει και μπορεί να τα ερμηνεύσει μόνος του.
Το χιούμορ αλλά και το αναπάντεχο τέλος του αποτελούν βασικά συστατικά της ιστορίας του Βάρβαρου. Πόσο σημαντικά είναι γενικά το παιχνίδι και η έκπληξη στις ιστορίες που αφηγείστε είτε με λόγια είτε με εικόνες;
Νομίζω ότι και τα δύο στοιχεία παίζουν βασικό ρόλο στα βιβλία μου. Μου αρέσει η ιδέα να ανατρέπω όσα θεωρούμε δεδομένα, αλλά και να διαψεύδω τις προσδοκίες του αναγνώστη. Η αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων αποτελεί άλλωστε μέρος και της δικής μου δημιουργικής διαδικασίας. Συχνά ξεκινώ με μια συγκεκριμένη ιδέα για μια ιστορία, όμως, καθώς τη γράφω, η ίδια η αφήγηση με οδηγεί σε διαφορετικούς δρόμους και τελικά η ιστορία εξελίσσεται σε κάτι διαφορετικό από αυτό που είχα αρχικά φανταστεί.
Μιας και μιλήσαμε για τη δημιουργική διαδικασία που ακολουθείτε και γνωρίζοντας ήδη τη δουλειά σας όχι μόνο από τον Βάρβαρο αλλά και το εξαιρετικό The Very Hungry Plant, εύκολα μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι έχετε ένα πολύ ξεχωριστό, τολμηρό και εκφραστικό στυλ εικονογράφησης. Ποια είναι λοιπόν η διαδικασία που ακολουθείτε, από την αρχική ιδέα μέχρι την ολοκλήρωση ενός βιβλίου;
Το πρώτο στάδιο της δημιουργικής μου διαδικασίας είναι σχεδόν ασυνείδητο ή τουλάχιστον δεν έχω κανέναν έλεγχο πάνω του, ούτε στο πώς, ούτε στο πότε θα συμβεί. Είναι η πρώτη σπίθα της ιστορίας. Μπορεί να έρθει από οπουδήποτε, οποιαδήποτε στιγμή. Και όταν συμβεί, πρέπει οπωσδήποτε να τη σημειώσω, αλλιώς κινδυνεύω να τη χάσω. Η ιδέα για το The Very Hungry Plant, για παράδειγμα, μου ήρθε εντελώς απρόσμενα, σε ένα vegan εστιατόριο κοιτώντας το μενού. Θυμάμαι ότι σκέφτηκα: «Αν είχα ένα vegan εστιατόριο θα σέρβιρα μια σαλάτα από φύλλα σαρκοφάγου φυτού», μια ιδέα εντελώς παράλογη, που όμως με γοήτευσε. Τη σημείωσα αμέσως στο σημειωματάριό μου – έχω πάντα ένα μαζί μου – κι από εκεί ξεκίνησαν όλα: γράφοντας και σχεδιάζοντας, διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας, ξαναγράφοντας και ξανασχεδιάζοντας, μέχρι να αισθανθώ ότι το έργο είναι έτοιμο. Αυτός, σε γενικές γραμμές, είναι ο τρόπος με τον οποίο δουλεύω τα βιβλία μου.
Τι είδους ιστορίες πιστεύετε ότι κερδίζουν το ενδιαφέρον των μικρών αναγνωστών και κατά πόσο εμείς ως ενήλικες δίνουμε σημασία σε αυτά που τα παιδιά θέλουν να διαβάσουν σήμερα;
Κατά τη γνώμη μου, αυτό που κερδίζει την προσοχή του αναγνώστη δεν είναι τόσο το θέμα, όσο ο τρόπος με τον οποίο αφηγείται κάποιος, δηλαδή η αφηγηματική ικανότητα και η εκφραστικότητα του δημιουργού. Είναι σημαντικό να διαχωρίζουμε την εκφραστικότητα από τη δημοφιλία. Ένα εκφραστικό βιβλίο μπορεί να είναι μη δημοφιλές. Ο δημιουργός οφείλει να νοιάζεται για το έργο του, για τους χαρακτήρες του. Αν το κάνει αυτό, τότε το βιβλίο του έχει πολλές πιθανότητες να κερδίσει την προσοχή του αναγνώστη.
Πιστεύετε ότι τα παιδιά «διαβάζουν» τις εικόνες διαφορετικά από τους ενήλικες και πώς διατηρείτε την παιδική ματιά στη δουλειά σας;
Ναι, πιστεύω πως τα παιδιά είναι συχνά καλύτεροι «αναγνώστες» εικόνων από τους ενήλικες. Και αυτό έχει μια απλή και λογική εξήγηση: οι εικόνες παίζουν καθοριστικό ρόλο στη ζωή μας πολύ πριν μάθουμε να διαβάζουμε ή να γράφουμε. Όταν αποκτούμε την ικανότητα της ανάγνωσης και της γραφής, είναι πολύ συνηθισμένο να σταματάμε να προσέχουμε τις εικόνες.
Τα βιβλία χωρίς κείμενο θεωρούνται συχνά ως κάτι που αφορά μόνο τα παιδιά, όμως αυτό δεν είναι σωστό. Η βασική διαφορά των silent books σε σχέση με ένα παραδοσιακό βιβλίο είναι πως τα πρώτα ανήκουν στον κόσμο των εικαστικών τεχνών – όπως η ζωγραφική, η χαρακτική ή ο κινηματογράφος. Ο αναγνώστης τέτοιων βιβλίων καλείται να δει πραγματικά τις εικόνες, να τις διαβάσει. Όταν εμείς οι ενήλικες επισκεπτόμαστε ένα μουσείο ή μια γκαλερί, σκεφτόμαστε μήπως ότι οι πίνακες είναι «για παιδιά» επειδή δεν συνοδεύονται από κείμενο; Φυσικά και όχι! Με τον ίδιο τρόπο οφείλουμε να προσεγγίζουμε και τα βιβλία χωρίς λόγια. Πιστεύω λοιπόν ότι τα παιδιά είναι συχνά καλύτεροι αναγνώστες εικόνων απλώς επειδή δίνουν περισσότερη προσοχή σε αυτές. Όσοι δεν το κάνουν χάνουν ένα σημαντικό κομμάτι της ανθρώπινης επικοινωνίας, και αυτό δεν αφορά μόνο τα βιβλία αλλά και την καθημερινότητά μας γενικώς, αφού είναι γεμάτη εικόνες.
Από εκεί και πέρα, ό,τι δημιουργώ ξεκινά από την παρατήρηση του κόσμου. Θεωρώ ότι η δουλειά μου είναι, πρωτίστως, μια πράξη ανάγνωσης – ανάγνωσης αντικειμένων, τόπων, συμβόλων, λέξεων, ήχων, κινήσεων, προσώπων, συμπεριφορών. Η δημιουργία μιας ιστορίας, από τη σύλληψη μέχρι την ανάπτυξή της, είναι μια συνεχής άσκηση παρατήρησης. Η δουλειά μου είναι να παραμένω όσο το δυνατόν πιο περίεργος αλλά και προσεκτικός – όπως ακριβώς κάνει κι ένα παιδί.
Οι Έλληνες αναγνώστες ανακαλύπτουμε τώρα τον Βάρβαρο λόγω της κυκλοφορίας του στη χώρα μας. Πιστεύετε ότι η ιστορία αυτή ξεπερνά τα όρια των πολιτισμών;
Καταρχάς, είναι μεγάλη μου τιμή που ένα βιβλίο μου εκδόθηκε στην Ελλάδα, μια χώρα που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του πολιτισμού του κόσμου μας. Δεν θα ήθελα να πέσω στην παγίδα να μιλήσω για την «καθολικότητα» των εικόνων. Δεν πιστεύω ότι ο Βάρβαρος μπορεί να διαβαστεί με τον ίδιο τρόπο στην Ελλάδα όπως στη Βραζιλία. Κάθε πολιτισμός δίνει διαφορετική σημασία σε ό,τι βλέπει. Όμως, το συγκεκριμένο βιβλίο περιλαμβάνει σύμβολα και εικόνες που εμφανίζονται σε πολλούς πολιτισμούς και αυτό, πιστεύω, του δίνει τη δυνατότητα να διαλεχθεί με διαφορετικές γλώσσες και πολιτισμικές εμπειρίες.
Πέρα από τα δικά σας βιβλία, έχετε συνεργαστεί με πολλούς άλλους συγγραφείς στα δικά τους κείμενα. Τι βρίσκετε πιο απαιτητικό: να δουλεύετε μόνος ή με συνεργάτη; Και πόσο επηρεάζεται η τέχνη σας από τις πιθανές απαιτήσεις του άλλου δημιουργού;
Ξεκίνησα δημιουργώντας βιβλία σε συνεργασία με άλλους συγγραφείς. Πλέον γράφω και εικονογραφώ σχεδόν αποκλειστικά μόνος μου. Η συνεργασία, όμως, παραμένει κάτι που βρίσκω ενδιαφέρουσα ως διαδικασία, γιατί φέρνει στο «τραπέζι» ιδέες και κατευθύνσεις που μόνος μου ίσως να μην είχα σκεφτεί ποτέ. Από την άλλη πλευρά, αφιερώνοντας πλέον περισσότερο χρόνο στα δικά μου έργα, μπορώ να εμβαθύνω στα θέματα που με απασχολούν πραγματικά. Αυτό μου έχει επιτρέψει να διαμορφώσω πιο ξεκάθαρα τόσο το προσωπικό μου στυλ όσο και να δουλέψω τη δημιουργική μου «φωνή», όχι μόνο προς τους αναγνώστες αλλά και προς τον ίδιο μου τον εαυτό.
Υπάρχουν συγγραφείς ή/και εικονογράφοι που επηρέασαν την πορεία σας, είτε από τη Βραζιλία είτε από τον κόσμο γενικώς;
Ναι, πάρα πολλοί. Μερικοί από αυτούς είναι οι Angela Lago, Odilon Moraes, Edward Lear, Lewis Carroll, Paula Rego, David Hockney, Shel Silverstein, Gianni Rodari, Roald Dahl, Απουλήιος, Λουκιανός ο Σαμοσατεύς, Leonora Carrington, Dr. Seuss, Heena Baek… Η λίστα είναι πραγματικά μεγάλη.
Τι σημαίνει για εσάς να εργάζεστε ως δημιουργός παιδικών βιβλίων;
Είναι προνόμιο.
Υπάρχουν νέα πρότζεκτ τα οποία δουλεύτε αυτό το διάστημα και μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας;
Μπορώ να σας μιλήσω για το νέο βιβλίο μου που κυκλοφόρησε αυτές τις ημέρες στη Βραζιλία, με τίτλο The World is an Egg. Πρόκειται για ένα εικονογραφημένο βιβλίο που παίζει με την έννοια του παράλογου, τόσο με το σχήμα όσο και με την ύπαρξη και εμφάνιση του αυγού, και καλεί τους αναγνώστες να δουν πέρα από το προφανές.
Το silent book “Βάρβαρος” κυκλοφορεί στην Ελλάδα από τις Εκδόσεις Carnivora, στη σειρά Carnivorninos και απευθύνεται σε παιδιά από 5 ετών και άνω, ενώ είναι ιδανικό και για μεγαλύτερης ηλικίας αναγνώστες, που αγαπούν μια καλή (και πολύ αστεία) ιστορία.
