Αφορμή για το κείμενο που ακολουθεί στάθηκαν μεταξύ άλλων οι καταθέσεις ψυχής Aφροελλήνων στην Ελλάδα του 2024 και μια δράση της Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Στην ανάγκη ενίσχυσης της Μαύρης Ταυτότητας στην Ελλάδα του σήμερα ανταποκρίθηκε πρόσφατα η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας υλοποιώντας το έργο «Εμείς, οι Αφροέλληνες: η μαύρη λογοτεχνία ως γέφυρα πολιτισμών», που υποστηρίχτηκε οικονομικά με υποτροφία του Ευρωπαϊκού Συνδέσμου Εθνικών Βιβλιοθηκονόμων (CENL). Το έργο μεταξύ άλλων περιλάμβανε και τον εμπλουτισμό του Δανειστικού της Τμήματος της Βιβλιοθήκης, με μία νέα συλλογή βιβλίων μαύρης λογοτεχνίας παιδικών και ενηλίκων.
Με αφορμή την εξαιρετική αυτή κίνηση, αξίζει μια πιο προσεκτική ματιά στους διαθέσιμους τίτλους που υπάρχουν στην ελληνική αγορά. Αναμφισβήτητα είναι θετική η διαπίστωση της αύξησης των παιδικών τίτλων στα ελληνικά βιβλιοπωλεία με συμπερίληψη στην εικονογράφηση και αντιπροσώπευση σωμάτων, μαλλιών, χρώμα δέρματος και χαρακτηριστικών, ενώ αυξάνεται και ο βαθμός αντιπροσώπευσης μαύρων χαρακτήρων (δείτε εδώ, εδώ και εδώ).
Ωστόσο, η πλειονότητα αφορά μεταφρασμένους τίτλους και σε ένα μεγάλο ποσοστό βλέπουμε βιβλία συμπεριφοράς και γνώσεων. Από αυτά ξεχωρίζει το «Τι είναι ο ρατσισμός;» των Katie Daynes και Jordan Akrojaro (μτφρ. Β. Νίκα, εκδ. Πατάκη, 2022), όπου με παραδείγματα γίνονται ορατές δύσκολες έννοιες και εκφάνσεις του ρατσισμού που δεν γίνονται εύκολα αντιληπτές. Πράξεις φαινομενικά άκακες, όπως το να αγγίζεις τα μαλλιά ενός παιδιού από περιέργεια και χωρίς τη συναίνεσή του, όχι απλώς δεν είναι αποδεκτό, αλλά μπορεί να συνιστά έκφανση ρατσισμού.
Στους μεταφρασμένους τίτλους γενικά, η εικόνα που συναντάμε είναι φυσικό να αντικατοπτρίζει το γίγνεσθαι άλλων κοινωνιών και όχι της ελληνικής. Από τις παλαιότερες εκδόσεις, σημειώνουμε αυτή της Νεοζηλανδής Gill Pittar στη σειρά βιβλίων «Μίλι και Μόλι» (μτρφ. Στέλλα Ζούπα, εκδόσεις Σαββάλα;), όπου η συγγραφέας διαχειρίζεται ισότιμα τις δύο πρωταγωνίστριες, ένα λευκό και ένα μαύρο κορίτσι, στο πλαίσιο των σχέσεων μια παρέας παιδιών και μιας τάξης σχολείου. Το ίδιο και η γαλλική σειρά κόμικ «Η οδός των φίλων» της Sylvaine Jaoui (εικονογράφηση Annelore Parot, μτφρ. Κωνσταντίνα Αρμενάκου, εκδόσεις Μεταίχμιο).
Όταν όμως η αναζήτηση επικεντρώνεται σε τίτλους με μαύρους πρωταγωνιστές και όχι απλώς σε αντιπροσώπευση, οι επιλογές λιγοστεύουν. Εδώ αφθονούν οι βιογραφίες ιστορικών προσωπικοτήτων όπως η Ρόζα Παρκς (Το λεωφορείο της Ρόζας, Ilei Fabrizio, εκδ. Κόκκινο, Ρόζα Παρκς της Maria Izabel Sanchez-Vegara, μτφρ. Κλ. Ελαιοτριβιάρη, εκδ. Παπαδόπουλος, Ρόζα Παρκς για μια θέση στον κόσμο, Χρυσάνθη Τσιάμπαλη, εκδ. Ψυχογιός), η Νίνα Σιμόν (Νίνα, η ιστορία της Νίνα Σιμόν, Todd N. Traci & Christian Robinson, μτφρ. Φ. Μανδηλαράς, εκδ. Πατάκη) και συλλογικοί τόμοι όπως για παράδειγμα το «Ιστορίες της Καληνύχτας για Επαναστάτριες» (Elena Favilli, Francesca Cavallo, μτφρ. Έρρικα Πάλλη, εκδ. Ψυχογιός). Για παιδιά ηλικίας 9+ ετών, στις πιο πρόσφατες εκδόσεις, υπάρχουν μεταφρασμένοι τίτλοι που τοποθετούνται στο χώρο του φάνταζι, όπως η σειρά «Ξενοδοχείο για μάγισσες» της Ulrike Rylance (μτφρ. Μ. Μαντή, εκδ. Μεταίχμιο) και η σειρά «Λεονόρα Μπολτ» της Lucy Brandt (μτφρ. Μαρία-Νεφέλη Ταμία, εκδ. Μεταίχμιο), ενώ μαύροι χαρακτήρες δηλώνουν παρουσία στα «Αστροφιλαράκια» της Linda Chapman (μτφρ. Ρ. Τζιαμπίρη, εκδ. Τζιαμπίρης-Πυραμίδα) και στη σειρά «Τα μυστήρια της Πένι Πέπερ» της Ulrike Rylance (μτρφ. Δ. Τζανετάκη, εκδ. Μεταίχμιο). Στην κατηγορία των κόμικ βρίσκουμε τα εξαιρετικά μεταφρασμένα «Πρόσφυγες: Το επικό ταξίδι ελπίδας και επιβίωσης ενός αγοριού» των Eoin Colfer και Andrew Donkin, (εικον. Rigano Giovanni, μτφρ. Σπ. Γιαννακόπουλος, εκδ. Πατάκη) και «Ζηνοβία» του Morten Durr (εικον. Lars Horneman, μτφρ. Γ. Τσάκωνα, εκδ. Ηλίβατον), ενώ για μεγαλύτερες ηλικίες υπάρχουν μεταφρασμένα έργα καταξιωμένων μαύρων δημιουργών, όπως της Αμάντας Γκόρμαν («Της αλλαγής τραγούδι», εκδ. Ψυχογιός, ηλικίες 5-8 αλλά καλύτερα κατανοητό από μεγαλύτερα παιδιά), της Jaqueline Woodson («Αν έρθεις σαν τον άνεμο», μτφρ. Α. Πιπίνη, εκδ. Πατάκης, ηλικίες 12+), της Μάγια Αγγέλου («Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί», μτφρ. Ι. Καρατζαφέρη, εκδ. Πατάκης, ηλικίες 17+) και της Τόνι Μόρρισον («Αγαπημένη», μτφρ. Κ. Σχοινά, εκδ. Παπαδόπουλος, ηλικίες 17+).
Μαύροι χαρακτήρες σε ελληνικά βιβλία
Σε βιβλία Ελλήνων συγγραφέων, μαύρους πρωταγωνιστές βρίσκεις σχεδόν αποκλειστικά σε τίτλους που πραγματεύονται το μεταναστευτικό και το προσφυγικό. Λογικό κάτω από τις επιταγές των καιρών, και προφανώς με καλές προθέσεις. Έτσι συναντάς βιβλία όπως τα «Χάρης και Φάρις» της Γιώτα Αλεξάνδρου (εικον. Φωτεινή Τίκκου, εκδ. Susaeta), «Το κουτί του Σιλάν» της Άλκηστης Χαλικιά (εικον. Ντανιέλα Σταματιάδη, εκδ. Ίκαρος), «Ζαχρά και Νικόλας» της Σοφίας Πανίδου (εικον. Mariona Gabassa, εκδ. Παπαδόπουλος), «Μελάκ μόνος» της Αργυρώς Πιπίνη (εικον. Αχιλλέας Ραζής, εκδ. Καλειδοσκόπιο), «Τι τρέχει με τον Μπαντού» της Άννας Μιχίδη (εικον. Φωτεινή Τίκου, Ελληνοεκδοτική), «Είσαι δυνατή. Έλλα και Άλλυ» και «Είσαι φίλη μου. Έλλα και Άλλυ» της Ζέτας Δούκα (εικον. Θάνος Καρανίκας, εκδόσεις Key Books), «Ο Ναβίντ δεν ήρθε για διακοπές» του Πάνου Χριστοδούλου (εικον. Άννα Μαρία Παπαδημητρίου, εκδ. Κέδρος), «Το παιδί από τη θάλασσα» της Λότης Πέτροβιτς Ανδρουτσοπούλου (εικον. Σπύρος Γούσης, εκδ. Πατάκη), «Με ένα κόκκινο κουμπί» της Ελένης Μπετεινάκη (εικ. Νικόλας Ανδρικόπουλος, εκδ. Κλειδάριθμος) και το «Ομιλείτε Πλουτωνικά;» της Κατερίνας Ζωντανού (εικον. Ναταλία Καπατσούλια, εκδ. Μεταίχμιο).
Σε όλους του παραπάνω τίτλους το παιδί πρόσφυγας είναι μαύρο ή αραβικής καταγωγής. Στους πέντε ελληνικούς τίτλους που απευθύνονται σε παιδιά κάτω των 9 ετών και έχουν μαύρο παιδί, αυτό μιλάει σπαστά ελληνικά. Και φυσικά όλοι οι τίτλοι κάνουν έκκληση στο συναίσθημα, στις απώλειες και στα πολύ σκληρά βιώματα του πολέμου και της προσφυγιάς. Δικαίως μεν, γιατί όλα αυτά ισχύουν και κάποια αποτελούν εξαιρετικές επιλογές μεγαλόφωνης ανάγνωσης, ευκαιρία για συζήτηση, ευαισθητοποίηση και αποδοχή. Αν όμως είναι η «μοναδική» εικόνα που παίρνει το παιδί αναγνώστης σε τι βαθμό τελικά αναπαράγουν ένα στερεότυπο;
Για τις ηλικίες 7+ βρίσκουμε τρεις ακόμη ελληνικούς τίτλους: το «Σι Λόντε. Το κορίτσι που βρήκε τη μουσική» του Μίλτου Πιστώφ (εικον. Γιάννης Σκουλούδης, εκδ. Διόπτρα) με τη μαύρη πρωταγωνίστρια ωστόσο να ζει στην Αφρική, το «Με λένε Πρόμις» της Έλενας Αρτζανίδου (εικ. Βασίλης Γρίβας, εκδ. Ψυχογιός) όπου η Πρόμις είναι ένα τετράχρονο κορίτσι, παιδί μεταναστών από τη Σενεγάλη, μιλάει σπαστά ελληνικά και φοιτεί σε ελληνικό νηπιαγωγείο και το πρόσφατο «Φίλοι δεμένοι με κλωστή» (εικ. Χρυσώ Χαραλάμπους, εκδ. Καλειδοσκόπιο), όπου επιτέλους χωρίς καμία στερεοτυπική αναφορά το μαύρο κορίτσι φαίνεται να είναι απλώς φίλη της πρωταγωνίστριας.
Ποια είναι λοιπόν η θέση των σημερινών Αφροελλήνων στο ελληνικό παιδικό βιβλίο; Η έρευνα μας οδήγησε σε έναν εξαιρετικά μικρό αριθμό βιβλίων. Το ένα από αυτά είναι η βιογραφία του Γιάννη Αντετοκούμπο «Γιάννης Αντετοκούνμπο – Από τις γειτονιές της Αθήνας στο NBA», γραμμένη για παιδιά από τον Αφροαμερικανό A.D. Largie, (μτφρ. Ηλιάνα Αγγελή, εκδ. Κλειδάριθμος). Για παιδιά άνω των 9 ετών, υπάρχουν δύο σειρές του Γιώργου Κ. Παναγιωτάκη, το «Αταξίες στην τάξη» (εικ. Χρήστος Δήμος, εκδ. Κέδρος) όπου δύο μαύρα παιδιά εντάσσονται σε μια τάξη ελληνικού σχολείου χωρίς να θίγεται η καταγωγή τους και η «Λέσχη των αλλόκοτων πλασμάτων» (εικ. Μυρτώ Δεληβοριά, εκδ. Πατάκης), που αν και ανήκει στον χώρο του φάνταζι, και εδώ δύο μαύροι χαρακτήρες βρίσκουν τη θέση τους σε μια παρέα συνηθισμένων παιδιών με ασυνήθιστες ιδιότητες. Επίσης, το βιβλίο της Ελένης Γεωργοστάθη «Χάθηκε η μπάλα ξανά» (εικ. Λέλα Στρούτση, εκδ Ψυχογιός, ηλικία 9+) μας συστήνει δύο ενήλικες Αφροελληνίδες, τη Μαρία και την Άννα Αντεμπαγιόρ. Οι υψηλές επιδόσεις της πρώτης στο μπάσκετ την έχουν στείλει στην Αμερική και αν και στην Ελλάδα, κυρίως λόγω φύλου, δεν φαίνεται να έχει την καταξίωση που της αρμόζει, λειτουργεί ως πρότυπο για τη Σόφη και την Φώφη, τις μικρές πρωταγωνίστριες της ιστορίας. Τέλος, ιδιαίτερη μνεία χρήζει το μόνο παιδικό βιβλίο γραμμένο από Αφροελληνίδα, αυτό της Ννέννα Ελένη Οκέκε «Καποέιρα. Μια ιστορία για γενναίους» (εικ. Μαρία Κουτσανοπούλου, εκδ. Phosphorus) που μας μυεί στην αφρο-βραζιλιάνικη τέχνη της Καποέιρα μέσα από ένα εκπαιδευτικό παραμύθι.
Σε ένα σύνολο λοιπόν περίπου 2.000 παιδικών τίτλων Ελλήνων συγγραφέων (πηγή Biblionet) που εκδόθηκαν την τελευταία δεκαετία, το ποσοστό αντιπροσώπευσης μαύρων χαρακτήρων είναι μικρότερο του 1%, ενώ αν δούμε τους τίτλους με Αφροέλληνες πρακτικά μιλάμε για 4 τίτλους στους 2.000! Όσον αφορά, λοιπόν, το μαύρο παιδί στο ελληνικό παιδικό βιβλίο υπάρχει σχεδόν μια «μοναδική» εικόνα, μια «μοναδική» ιστορία. Και όπως επισήμανε σε ομιλία της σε πρόσφατο ΤEDx η βραβευμένη Chimamanda Ngozi Adichie, κάθε «μοναδική» ιστορία δημιουργεί στερεότυπα. Και προς αποφυγή παρεξηγήσεων, το πρόβλημα με τα στερεότυπα δεν είναι ότι είναι ψέματα· αλήθεια είναι. Το πρόβλημα είναι ότι αποτελούν μόνο μέρος της αλήθειας.
Αν τα βιβλία που βρίσκουν τα παιδιά σε βιβλιοπωλεία και σχολικές βιβλιοθήκες τοποθετούν το μαύρο παιδί μόνο ως πρόσφυγα ή μετανάστη, που έχει περίεργο όνομα και μιλάει σπαστά ελληνικά, καθίσταται σχεδόν αυτονόητο ότι τα ελληνόπουλα σε κάθε μαύρο παιδί που συναντούν σε μια σχολική αίθουσα, στο δρόμο ή σε ένα καφέ θα βλέπουν έναν εν δυνάμει ξένο, έναν μετανάστη ή ακόμη και έναν πρόσφυγα. Και λογικό να προβληματίζονται αν θα πρέπει να του μιλήσουν ελληνικά ή αγγλικά.
Ωστόσο, στην Ελλάδα του 2024 υπάρχουν και παιδιά που η ελληνική ταυτότητά τους «δεν ταιριάζει» με το χρώμα του δέρματός τους, που ομολογούν ότι έχουν βαρεθεί να μιλούν άπταιστα ελληνικά και κάποιος να παραξενεύεται που γεννήθηκαν στην Ελλάδα και που φοιτούν σε ελληνικά σχολεία λαμβάνοντας ελληνική παιδεία. Παιδιά αόρατα που αποκτούν ορατότητα μόνο όταν ξεχωρίζουν με τις επιδόσεις τους. Λείπουν αυτές οι ιστορίες από το ελληνικό γίγνεσθαι, που το μαύρο παιδί μιλάει πολύ καλά ελληνικά, συμμετέχει ισότιμα στην παρέα και στην επίλυση απλών καθημερινών προβλημάτων, δεν έχει ανάγκη τις εξαιρετικές επιδόσεις στο μπάσκετ για να γίνει αποδεκτό, δεν έχει ανάγκη τον οίκτο των λευκών συμμαθητών του για να αποκτήσει φίλους και δε χρειάζεται να σωθεί από κανέναν. Λείπουν επίσης οι ιστορίες με την εικόνα μιας μεικτής ελληνικής οικογένειας ή ακόμα και μιας θετής οικογένειας με εμφανή τη διαφυλετική υιοθεσία.
Η κίνηση της Εθνικής Βιβλιοθήκης είναι αναμφίβολα εξαιρετική όπως και ο στόχος του προγράμματος να ενισχύσει τους Αφροέλληνες και να δώσει βήμα στη μαύρη λογοτεχνία ως γέφυρα πολιτισμών. Το ζητούμενο ωστόσο θα ήταν περισσότερα παιδικά βιβλία, απαλλαγμένα από στερεότυπα, που θα αποτυπώνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα των μαύρων παιδιών στην Ελλάδα του σήμερα. Αυτών που έχουν την ανάγκη να γίνουν αποδεκτά όπως ακριβώς είναι, που αγαπούν τη μαύρη ταυτότητά τους παράλληλα με την ελληνική και αναζητούν τον εαυτό τους στη κοινωνία και γιατί όχι, και στο παιδικό ελληνικό βιβλίο. Όμως τα βιβλία δεν είναι σημαντικά μόνο για τα παιδιά εκείνα που βλέπουν τον εαυτό τους στις σελίδες τους. Είναι σημαντικά για όλα τα παιδιά, γιατί πολύ απλά αντανακλούν την ποικιλομορφία της ελληνικής πραγματικότητας στην οποία ζουν και δίνουν τη διάσταση που αρμόζει στην έννοια της συμπερίληψης.
